Демократия алғышарты

(бірінші бөлім)

«Егер болашағымызға жауапкершілікпен қарауды және оны демократиялық мүмкіндіктермен байланыстыруды көздесек, онда бос елестерге бой алдырмай, қоғамның осындай құрылымын нақты ілгерілететін тетікті анықтауға тиіспіз», дейді әлеуметтанушылар.

Бүгінгі таңда әлемдегі ең танымал саяси идея – демократия идеясы. Оның танымалдығының әсерінен, қоғамдық пікір мен оның тез қабылдануына қарсы шығуға және демократияның өзіне ашық сыни көзқарас танытуға батылы жетпейтіндер пайда болады. Француз философы Ален Бадью «демократия» сөзі бүгінде қоғамдық консенсустың маңызды ұйымдастырушысы болғанын алға тартады. Бұл қалай парадоксалды емес – авторитарлық пікірге негізделген консенсус болып көрінеді? Ален Бадью қоғамдық консенсустың мұндай парадоксын бүгінде «Демократ болмауға тыйым салынады» деп түсіндіреді. Демократияға деген ұмтылыс өздігінен пайда болады және кез келген адам қоғамдық пікірге тыйым салуды «демократиялық ұстаным емес деп күдіктенсе, ол патологиялық болып саналады» деген идеяға негізделген.

Сондай-ақ, жеделдетілген демократияландырудың жақтастары Уинстон Черчилльдің «Демократия – басқаларын есептемегенде, басқарудың таптаурын формасы» деген атақты афоризмін қайталауды жақсы көреді. Алайда, олар бұл афоризмге қатысты автордың түсіндірмелерін құлағына қыстырғысы келмейтін сыңайлы немесе білсе де әдейі елемейді. Черчилль өзінің түсіндірмелерінде демократияның биліктің басқа түрлерінен артықшылығын мойындай отырып, «демократияға апаратын жол ұзақ және егер қоғам қажетті алғышарттармен қамтамасыз етілмесе, оны сәтті өту мүмкін емес деген ескерту жасау керек» дейді.

Бірақ, демократияның негізгі, объективті алғышарттарын елемеу, өкінішке қарай, әлемде кең таралған құбылыс. Жылдам демократияландыруды жақтаушылардың көпшілігі, соның ішінде біздің елде, демократияны құру тек адамдардың қалауына немесе дәлірек айтқанда, биліктің қалауына байланысты деп санайды. Сондықтан, олар бір жағынан демократияны құру елдің даму жолын таңдауының нәтижесі екендігіне сенімді өмір сүреді. Сонымен бірге, олар Виктор Цойдың әйгілі әнінде айтылған «Біз өзгерісті күтеміз» ұстанымымен өмір сүреді. Басқаша айтқанда, өзгерісті күту демократиялық өзгерісті қалайтын адамдардың көпшілігі оларды биліктен күтеді дегенді білдіреді. Десек те, демократия – халықтың мақсатты таңдауының немесе биліктің ізгі ниетінің нәтижесіне жатпайтын қоғамның жағдайы. Демократия қоғамда белгілі бір алғышарттар болған кезде ғана қалыптасуы мүмкін, бұл өз кезегінде елді демократияландыруға қолайлы, белгілі бір әлеуметтік жағдайларды тудырады. Мұндай әлеуметтік жағдайларды жасауға мүмкіндік беретін демократияның маңызды алғышарттары: күрделі әлеуметтік-саяси теория, дамыған азаматтық қоғам және өзара түсіністік пен келісім мәдениеті. Демократияландырудың осы алғышарттарының негізгі мәнін бүкіл адамзат тарихы растайды. Тарих беттерінде бұл әлеуметтік алғышарттарсыз тұрақты демократияның пайда болу жағдайлары кездеспейді. Сондықтан, егер болашағымызға жауапкершілікпен қарауды және оны демократиялық мүмкіндіктермен байланыстыруды көздесек, онда бос елестерге бой алдырмай, қоғамның осындай құрылымын нақты ілгерілететін тетікті анықтауға тиіспіз.

Біздің қазіргі қоғамдық-саяси жағдайымызды объективті диагностикалағыңыз келсе, таза парақты алып, оны ортасынан сызықпен екіге бөліңіз. Содан кейін сол жаққа демократияның міндетті шарттарының тізімін, ал оң жағына демократияландыруға арналған қолда бар нақты ресурстардың тізімін жазыңыз.

Тізімді жасаған соң, парағымыздың оң жағында демократиялық жағдайға тез жету үшін ресурстардың жеткіліксіз екенін көреміз. Демократияның үш негізгі алғышартының ешқайсысы бізде жоқ және қатты қаласақ, олардың кейбір құбылыстарын таба аламыз.

Әлеуметтік-саяси теорияның қазіргі деңгейінде жеделдетілген демократияландыруды жақтаушылардың көпшілігіне демократияға қол жеткізудің нақты мүмкіндіктері туралы хабардар болу қиын. Әсіресе, әлеуметтік-саяси теорияның дамымауына байланысты шындықты түсіну өте қиын, демократияны бекіту үшін саясаткерлерді ғана емес, ең алдымен біздің саяси, жалпы өмірлік көзқарастарымызды өзгерту керек.

Егер, біз елестің шырмауынан шықсақ және демократияландыру үдерісінің әлемдік тарихын объективті түрде қарастырсақ, онда келесі тұжырымдарға қол жеткізе аламыз. Демократияландыру – елге және тарихи кезеңге қарамастан, қоғамда оны жүзеге асыру үшін қажетті әлеуметтік, экономикалық және мәдени алғышарттар болған жағдайда ғана сәтті болды. Қоғамда мұндай қажетті алғышарттар болмаса және адамдар демократияның тез құрылуы туралы негізсіз пікірлердің жетегінде жүре берсе, демократияландыру үдерісі сәтсіз аяқтала бермек.

Есет ЕСЕНҒАРАЕВ,

Қазтұтынуодағы Қарағанды экономикалық университетінің

Экономикалық және құқықтық зерттеулер институтының жетекші ғылыми қызметкері.

(Жалғасы бар)