Абайдың ақындық мектебі және Нарманбет

Биылғы жылдың тамызында артына ұлағатты өрнек қалдырған, өз заманының ғана емес, келер ғасыр перзенттерінің бойына қалыптасар адами қасиеттердің өлшемдерін саралап кеткен ұлы ойшыл – Абай атамыздың 175 жылдығы кең көлемде тойланбақшы. Тақауда ғана Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт ТОҚАЕВ “Абай жане ХХІ ғасырдағы Қазақстан” атты мақаласында: “Абайды білу – өзіңді тану. Бүгінде Абайдың сөзі жас ұрпақтың бағдары болуға тиіс”, – деді. Жас ұрпақтың Абайды тануы – болашақтағы ұстар жолын, елін, жерін олардың тарихы мен мәдениетін білуіне жол ашары ақиқат.

Осы танымдарды тілге тиек еткен Мемлекет басшысы Қ.Тоқаевтың Абайдың жастарға қарата айтқан “Сен де бір кірпіш дүниеге, кетігін тап та бар, қалан” деген арнауын астарлы түрде жеткізген сөзін өсиет деп түсінемін. Осындай биік ойдан туындаған өнегелі сөздер өріс ала берсе екен деп тілеймін. Абайдың даналығын осыдан 25 жыл бұрын өткен ЮНЕСКО шеңберіндегі 150 жылдығы бүкіл әлем жұртының мойындауына жол ашты. Ал, биылғы 175 жылдықтың мәні мен мағынасы бұрынғыға қарағанда әлдеқайда жауапты да салмақты, салиқалы болмақшы. Яғни, абайтанудың ауқымы кеңейген үстіне кеңейе бермек.

Абайдың осыншалық дараланып, дана аталуына әрине, оның алдындағы өткен Әл-Фараби, ХІІ ғасырда өмір сүрген Ж. Баласағұннан бастап, орта ғасыр ақындары саналатын Асан Қайғы, Қазтуған, Шалкиіз қазақ-қалмақ шапқыншылығы кезінде Абылай ханның бас идеологы, ұраншысы болған Бұқар жырау, одан кейінгі Дулат, Шортанбай, яғни, өзіне дейін сабақтастықпен жеткен жоғарыдағы ақындарымыздың мұраларынан және елдік пен ездік таразыға түскенде һақтың сөзін сөйлеген Әнет баба, Төле, Қазыбек, Әйтеке билердің даналық ұлағаттарынан сусындағаны оның ақындық, адами арнасының бастау бұлағы болғаны анық. Ойлап отырсақ, қай кезеңде болса да ақын өзі өмір сүрген ортадан, қоғам тудырған өзгешеліктерден сыртқары қала алмайды екен. Заманының тынысы мен аяқ алысын өзі қатар ғұмыр кешкен басы жұмыр пенденің тіршілігі, қам-қарекетінен танып түсініп, оның болашағының қандай болатынына барлау жасайтын, жақсысына сүйсініп, жаманына күйзелетін ең сезімтал жандар – ақындар. Ақын сондықтан да «өз заманының барометрі» деп аталады.

Абайдың дана болып қалыптасуы өзі айтқандай, “өлмейтұғын артына сөз қалдырып”, ұрпақтарымен жалғасып, сырласып келе жатқаны жоғарыда аттары аталған ұлылар ұлағатын бойына дарытуы болса, екінші жағынан Шығыс пен Батыстың ойшыл даналары мен ақындарының туындыларын төл еміп, өзінің бағыт-бағдарын, поэзия әлеміндегі жаңалығын сөз таныған қазақ жастарына дарыта білгендігінде, aқындық мектебінің қабырғасын көзі тірісінде қалап, бекітіп кетуінде жатыр.

Ұлы ақынды әлемге танытқан, сол арқылы өзі әлемдік құбылысқа айналған заманымыздың ұлы суреткері Мұхтар Омарханұлының 1922 жылы Ташкентте шығып тұратын “Шолпан” журналының 1-ші санында “…Абайдың алдындағы адамдар деп Шортанбай, Ыбырай Алтынсарин, Мәшһүр-Жүсіп Көпеев, Нарманбеттерді алу керек. Бұл адамдардың кейбірінің Абайдан жас болғандығын есеп қылуға болмайды. Бәрінің жазған сөздеріндегі бетті, белгілі сарынды есепке алу керек. Ол дәуірдің ақындары жазба әдебиеттің басшысы екені даусыз” – деген пікірі бар.

Бірақ, осыдан 73 жыл бұрын айтылған ұлы суреткердің пікірін бүгінгі оқырман мен абайтанушы ғалымдардың сол тұрғыда қабылдап, бас изеуі де екіталай нәрсе.

Өйткені, біз, Нарманбетті Абайдың шәкірті, ізбасары, інісі деп танимыз. Ал, ұлы суреткер Нарманбетті Абайдан ілгерірек жіберіп, жазба әдебиетті бастаушылардың бірі санайды. Осы бір жайт жөнінде ұлы Мұқаң жаңылыс кетіп, жаңсақ айтқан шығар деп ой түюдің өзі артық. Ұлы суреткер солай дегенмен, Абай – ұлы мұхит. Оның шығармашылық жолы бір әлем екенін көптеген мемлекет мойындай бастады. Әлемді танып түсіну, оның қыры мен сырын толық меңгеру ғасырларға созылатын құбылыстық сипаты бар жұмбақ дүние.

Енді ұлы ақынның ақындық жолын тұтынып, шәкірті болған оның “сырты күміс, іші алтын” туындыларының табиғатын жете танып, одан нәр алғандар қатарында Шәкәрім, Көкбай, Әсет, өз балалары Ақылбай, Мағауия т.б. бар. Cолардың қатарында – Нарманбет Орманбетұлының поэзиясындағы Абай үлгісіндегі өрнектерді сөз етуге ойысайын. Осыған орай сәл шегініс жасаймын.

1972 жылдың маусым айында Нарманбет атындағы кеңшардың байырғы тұрғыны, сол кездерде екі көзінен бірдей зағип болып қалған, осы ортаның шежірешісі Аймағанбетұлы Мұхаметжан ақсақалға жолығып, Абай мен Нарманбеттің ақындық ерекшеліктерін, өлең түрін жасаудағы жаңашылдығын сұрағаным бар. Сонда қария:

– А, а, Нарекең мен Абайдың ақындық ұқсастығын, жаңашылдығын сұрадың ба? Абай Нарекеңнің:

«Жанашыры, жоқшысы,

Тұсау кесер жақсысы.

Өлең буып қысқанда,

Арқаланар бақсысы» – емес пе?.. Балам, оны қалай аңдамағансың. Өлеңдеріндегі айтылатын ой, сендерше айтқанда мазмұн ғана емес, ұйқас аңдаудағы ұқсастықтарының өзі ұшан-теңіз, бірін-бірі толықтырып отырады ғой. Сөздерінің мәні мен сәні, нәрі мен бары ұқсас,үйлес қой.

«Жүрегімнің түбіне терең бойла,

Мен бір жұмбақ адаммын оны да ойла.

Соқтықпалы, соқпақсыз жерде өстім,

Мыңмен жалғыз алыстым, кінә қойма», – дегенді жалғыз Абай ғана айтып кеткен жоқ қой, мұны Шәкәрім мен Нарманбет те, одан кейінгілер де айтқан. Олар сөз ұқпайтын кещелерге көкірек зарын запыран ретінде сыртқа шығарған. Мынаны тындашы:

«Көзбенен шолып,

Көңілге тоқып,

Түсіне алмай өздерін.

Ит ырылдақ,

Оңшең тыртақ,

Өткізе алмай бөздерін.

Езіп тамсап,

Күйсеп жантақ

Сатып ала көздерін.

Былшылдап қырт,

Айналып сырт,

Өтіп кетті-ау кездерің.

Ел болатын түрің жоқ

Ішің толған нәжіс боқ.

Айтса көнбей,

Шатысып сөнбей,

Бықсып жанған шалаша.

Есің ауып,

Жүрсің шауып,

Қозы қуған балаша.

Ыржиып күліп,

Ішінді бүгіп,

Көрсетпек барын жаңаша.

Барыңды мақтап,

Жоғыңды даттап,

Сыртынан ұлып қараса.

Тозды ғой түсің,

Түсті ғой тісің,

Аузыңды ашып қараса.

Оныңды өзің білмейсің,

Шатысып бықсып,

Әркімдерді күндейсің», – деп тоқтап қалды. Біраз ойланып барып: “Заманаға кімнің көңілі толған?! Жері шалғай болғанмен Тобықтының екі алыбы ағалы-інілі болып өтті ғой.

Замандары бір, өз ортасынан көрген тепіріштері сол – ел бол дегенін ағайындары мен тумаларына тыңдата алмады. Олар осыған күйінді. “Айлас қатын мұңдас” деген ғой, соған зар төкті. Ақындық Алланың пендесіне бұйыртқан үлкен сыйы. Сол сыйды екеуі де көр-жерге жаратпай, құнын түсірмей елдің елдігін көтеруге арнады. Ал екеуінің өлеңдеріндегі өзің сұраған ұқсастықтарын өздерінен ізде. Абайдан екі өлең оқысаң, Нарманбеттен бір өлең оқы”, – деген еді.

Иә, ақсақал айтқандай Абайдың 1961 жылғы шыққан толық жинағын оқи отырып, ең алғаш “Ақындар мен сөз жарыстыру” деп аталатын бөліміне кезіктім. Онда Нарманбеттің:

«…Нәпсі – жел, көңіл – өзен толқын ұрған,

Ми – патша, ақыл – дария кеңес құрған.

Таупықсыз ақыл мақұл болмайды екен,

Білмесең құр суретің бекер тұрған», – деп басталатын бір шумақ өлеңіне Абай былайша түзету енгізіпті:

«Сөз – самал, өлең – дария толқын ұрған,

Ми – патша, ақыл – уәзір, кеңес құрған.

Ғылымсыз ақыл мақұл болмайды екен,

Болмаса құр суретің бекер тұрған».

Сондай-ақ, Абайдың:

«Кемді күн, қызық дәурен, бозбалалық,

Қартаймастай көрмедік,ойланалық.

Жастықта бір күлгенің – бір қаралық

Күлкі баққан бір көрер бейшаралық», – деген өлеңін Нарманбет өзінше жырлап:

«Кемді күн, қызық дәурен, бозбалалық,

Бозбалаға талап көп қозғаларлық.

Басында тағылым алсаң жақсыдан ал,

Әр сөзден тиер пайда бір қаралық»,- деп өмірге деген түсінігін өзінше білдіреді.

Сонымен бірге Абайдың өз аулыңдағы Қабидолла деген жігіттің ұсақ саудамен байып, кісімсінгенін жақтырмай оған айтқан:

Жазғытұрым қылтиған бір жауқазын,

Қайдан білсін өмірдің көбін-азын.

Бәйтеректі күндейді жетемін деп,

Жылы күнге мас болып, көрсе жазын.

Күз келген соң тамырын үсік шалып,

Бәйтерекке жете алмай болар жазым.

Мен – дағы көп естідім жастық назын,

Қол жетпеске қол созған бар ма лажың?

Боламын деп жүргенде болат қайтып,

Жалын сөніп, жас жүзін басар әжім, – деген мысалмен келтірілген өлеңін Нарманбет былайша өзгертіп, өмірге деген танымын:

Қылтиған жазғытұрым бір жауқазын,

Өмірдің қайдан білсін көбін-азын.

Жетем деп бәйтерекке бас тартады,

Аз күнге арқаланып күннің жазын.

Арманда сол жауқазын аз тұрғанға,

Құмға неге шықтым деп саз тұрғанда.

Алды-артын адамзат та бір ойламас,

Алданып аз ғана күн қаз тұрғанға, – деп білдіреді.

Осы келтірілген үш мысал сөз жоқ, Нарманбеттің оған қатты еліктегенін, оның жолын қуып, ізбасары болып өтуіне талаптанғанын танытады. Нарманбет Абайдың үлкен сыншыл-реалистік мектебінен тәрбие ала отырып, оның үлгісімен “Жаратқан бір ие бар”, “Шал қайғысы”, “Ауыл қайғысы”, “Толғауы тоқсан қызыл тіл” деген өлеңдерімен бірге “Кер заман” атты поэмасын жазды. Абай өлендерінде қолданылатын сөздер, соған жақын сөз тіркестері Нарманбет өлеңдерінде де көптеп кездеседі. Рухтарының үндесіп, шығармаларының тақырыптас жақын келулері Абай мен Нарманбет басындағы жеке жайлардың ұқсас болғанын, олардың замана тауқыметінің тәлкегін бірдей арқалап өткенін танытады.

“Өзімді алма, сөзімді ал” деген Абай,

Алмаса да сөз жазды-ау, талай-талай.

Ағаты болса ғапуын өтінемін,

“Сен соның інісі едің, деме, пәле-ай”– деп Нарманбеттің өзі Абайдан үлгі алғандығын, оның шәкірті болғанын ашық айтады. Тіпті, осы мектептен тағылым алғандардың көбісі ортақ тақырыпты өздерінше жырлап, сырттай сөз сайысына түсіп отырғанына да куәгер бола алады екенбіз.

…Нарманбет Абай өлеңдеріндегі өрнек түрлерінен үлгі алғанымен оның көлеңкесіне айналмайды. Одан үйрене отырып, өзінше ізденіс жасайды, өлеңнін жаңа түр-өрнектерін табады. Мысалға ақынның мына өленің алайық:

…Бір төмендеп,

Екінші өрлеп,

Орта кезде түйісті.

Құшақтасып,

Жүрек басып,

Қысып-қысып сүйісті.

Біраз жатып,

Мейір қатып,

Шерлесуге құмартты.

Майдың айы,

Жоқ ыңғайы,

Қысқа таң.

Екі ғашық,

Мауқын басып,

Шыға алмай кетті-ау, құмардан…

Нарманбет өлең шумақтарын айтайын деген ойына бағындыра өзгертіп отырады. Ақын өлендерінің қайсы бірі төрт тармақты болып келсе, кей уақытта өлең шумағы ой ағынына қарай 6,7,8,9,10,11 тармақты аралас буында өлең болып құрылады. Өлеңнің өлшемі мен ұйқасын түрлендіріп, оған жаңа ырғақ береді. Абайдың “Болыс болдым, мінекейінің” тәсілімен жазылған ақынның “Кер заман” поэмасы мен “Ауыл қайғысы” деген өлендерінен ұстаз ізін анық аңғарамыз.

Сондай-ақ, ақынның “Шал қайғысы”, “Толғауы тоқсан қызыл тіл” деген өлендерінің ұйқас ырғағы бір-біріне ұқсамайтын әртүрлі болып келеді. Мұның кейбір шумақтары мен ырғақтары Абай үлгісіне жақын болғанымен Нарманбеттің өзіндік ерекшелігін танытатын бөлек түр бар. Мысалға “Шал қайғысын” алайық. Бұл өлеңнің басы Абайдың “Бойы бұлғаң” деген өлеңіне ұқсап басталады да, соңғы жағындағы шумақтары 6 тармақ болып қайталанып отырылады. Әр шумақтың соңындағы 3-ші, 6-шы жолдары бір ұйқаста болып келеді.

Ағайын аңғырт,

Аңдып сырт,

Кетті-ау көңіл тына алмай.

Қайтады-ау мал,

Қажыды-ау шал,

Бір қалыпта тұра алмай.

Ал, «Толғауы тоқсан қызыл тілінде» бұған керсінше, өлеңнің алғашқы 16 жолы 7-8 буынды жыр үлгісімен келіп, соңы Абай өдеңдерінің үлгісіне ауысады. Қазақ өлең үлгісінде бұрыннан бар қара өлең түрін қайта қарау арқылы ақын “Шал қайғысында” мынандай шумақ түрлерін тудырады:

…Құралай алған құс та жоқ,

Бәйге атында нұсқа жоқ.

Жүр табандап желмек жоқ.

Тазы жүр түлкі ала алмай,

Тірсегі тік, сербегі жоқ.

Қара өлең ұйқасында шумақ төрт тармақтан құрылып, 1,2,4 жолдар ұйқасып келсе, мына шумақтардың одан өзгешілігі 1, 2, 3, 5 тармақтары ұйқасып қара өлеңдегідей емес, бір тармақ қосылып – 5 тармақтан құрылған. Және басқа тармақтарға ұйқасы жоқ үшінші тармақ ауыстырылып, төртінші жолға түсірілген.

Осы жоғарыда келтірілген мысалдардан біз Нарманбет өлеңнің жаңа түрін іздеп табу жолында көп ізденіс жасап, Абайдың тапқан өлең түрлерін толық меңгеріп, өзі де жаңа өлең формаларын жасай білгенін көреміз. Ол өлеңнің осындай құпия сырларын, жасалу жолын жете игеру арқылы өз шығармаларында 7,8 буынды жыр мен 11 буынды қара өлеңнен басқа жырдың 10-нан аса жаңа түрін қолданған.

Нарманбет сөзге шебер, тілге бай, өз өлеңдерінде нақыл, тапқыр сөз, мақал-мәтелдерді орнына келтіріп, қиюластырып қолданудың үлкен шебері болған.

Ақын мақал-мәтелдері өзінің өлеңдерінде еркін қолданған. Олар ақын лабораториясынан өткенде бұрынғысынан да түрленіп, бейнелене түсіп, аса бай поэзиялық үлгіге айналған, халық арасына кең тараған:

…Ойнады бала,

Ойнақтар тайлақ.

Жүре ме, жүрмес.

Шошқаны айдап.

Құланда жауыр,

Құл да бауыр Бола ма?

Болмас.

Мәнзүр айлап,

Қарға орнына,

Қаз жүре ме?

Көпке бахар,

Бере ме?

Бере алмас.

Көкек сайрап.

Гауһар тастар

Кір бола ма?

Су моншақтар

Дүр бола ма?

Ғазиз бастар

Қор бола ма?

Әуелде абзал туса,

Тәңірім сайлап…

Ақың өлендерінің ішінде мақал-мәтелдерді қолданумен қатар, тапқыр шешендік сөздер де көптеп кездеседі. Мұндай өлеңдерінің көпшілігі бейнелі (афоризімді) болып келеді.

….Қызыл алтай, сар балақ,

Сандал тауда түлкі жоқ.

Қызыл шырай, кер қабақ,

Қыз балада күлкі жоқ.

Қызыл борбай қу табақ,

Санатсыз байдың мүлкі жоқ.

Марқұм әдебиет зерттеушісі, қазақ сыншысы, профессор Есмағанбет Ысмайловтың: “Нарманбет тілге бай, сөзге еркін ақындардың бірі. Оның әрбір өзіндік толғауы, сипаттаулары қазақтың маржандай төгіліп отыратын сұлу, өткір сөзіне бөленіп келеді”, – деген пікірі осыған айғақ.

Жалпы алғанда, Нарманбет өлеңдерін халыққа түсінікті етіп, тіл тазалығын берік сақтауда үлгі боларлық таза әдеби тілде жазған. Абай поэзиясының құдіретті құпияларын жете түсініп, толық меңгерген, оның дәстүрін дамытып алға апарушы, өзі де өлең өрнегінің соны түрлерін жасаған замана шындығын сыншылдықпен тебіріне жырлаған ұлы ақын.

Қорыта келіп тұсастай алғанда, Абайдың алдындағы ұстаздары мен оның өз ізін қуып ақындық мектебінен тәлім алғандардың артында қалған мұралары жай ғана тарихи-әдеби мұра ғана емес. Ол бүтін бір дәуірдің өсіп-өнген іргелі, көп ғасырлық тарихы бар қазақ деген халықтың шамшырағы, ұрпақтарына қалдырған баға жетпес алтын көмбесі дерлік дүниелер. Ләйім, осы көмбелерге көлеңке түсіріп алмайық.

Аманкелді ТУҒАНБАЙ,

нарманбеттанушы, Қазақстан Журналистер одағының мүшесі.