Ғылым шырақшысы

Ұстаз туралы мақала жазу кез келген шәкірт үшін қиын міндет, солай болса да құрметті іс. Менің сүйікті мұғалімім және ғылыми тәлімгерім – жанын, білімін оқушыға аямай салған, ғылыми ізденістердің негізін тірнектеп жиған, зерттеуші, мұғалім ретінде шәкіртінің жеке басының қалыптасуына зор әсер еткен Арыстан ҒАЗАЛИЕВ. Осы адам арқылы органикалық және биорганикалық химия саласындағы ғылыми құштарлығым және білім беру қызметіне деген сүйіспеншілігім жүрегімде тұтанып, одан әрі лаулай түсті.

Арыстан Мәуленұлымен таныстығым 1978 жылы, мен Е.Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университетінің III курс студенті болған кезде «Органикалық химия» курсынан, ал, IV курста «Органикалық қосылыстардың стереохимиясы» арнайы курсынан дәріс оқи бастаған кезден басталады. Біз оның дәрістерін мұқият тыңдай отырып, болашақ мамандық туралы әр сөзін мұқият көңілге тоқыдық. Дәрістерге келмей қалу немесе қатыспаудың себебін іздеу мүлде мүмкін емес еді. Студенттік ортада оқытушымыз жас болғанымен, өте қатал және талапшыл болатын. Бұл мақалада мен ұстазым жайлы оның көп шәкірттерінің бірі ретінде айтуға тырысамын. Мақалам ғылым мен білім беру ісіне шексіз берілген, талантты ұйымдастырушы, Қазақстандағы ірі органикалық химия мектебінің негізін қалаушы, академик А.Ғазалиевтің ғалымдық тұлғасының қалыптасуы, дамуы жолынан тың ақпарат береді деп сенемін. Ол 1951 жылы 9 қазанда Қарағанды қаласында менің құрметті де қадірлі жерлесім, ұлағатты ұстаз, Қазақстанның еңбек сіңірген мұғалімі, Қарағанды қаласының білім беру жүйесін құрып, алғаш ұйымдастырушыларының бірі, қазір есімімен кеншілер қаласындағы көшелердің бірі аталған Мәулен Ғазалиевтің отбасында дүниеге келген. Ол өзі де оқып, басқаларды да үйретті. «Талабы жоқ жас – қанаты жоқ құс» деген тәмсілге лайық талпыныс жасады.

Арыстан Мәуленұлының білімге деген ұмтылысы, еңбекқорлығы мен адалдығы мектеп жасынан бастап көрініс берген. Бұған оның мектепте оқып жүргендегі химия пәнінен мектеп оқушылары арасында өткен бүкілодақтық олимпиадалардың бірнеше дүркін жеңімпазы және жүлдегері болғаны дәлел бола алады (Днепропетровск (1967) және Вильнюс (1968). 1968 жылы Арыстан Мәуленұлы Қарағанды қаласындағы №1 орта мектепті үздік бітіріп, С.Киров атындағы Қазақ мемлекеттік университетінің химия факультетіне оқуға түседі. Студенттік жылдарында ол үлкен ғылымға ерекше құштарлықпен, жастық жалынмен ұмтылды. Ғылыми үйірмелерге белсенді қатысып, баяндамалар жасады. 1971-1973 жылдары үздік оқығаны үшін Ленин стипендиясын иеленді. Мұндай құрметке ол кезде екінің бірі ие бола бермейтін. Оқуды бітіргеннен кейін А.Ғазалиев ҚазМУ органикалық химия кафедрасының күндізгі аспирантурасына түседі. 1977 жылы химия ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін кандидаттық диссертациясын қорғады. Академиктер Н.Ворожцов пен Н.Назаровтың, Қазақ КСР Ғылым Академиясының корреспондент-мүшесі А.Шарифкановпен бірге болған жылдар оның ғылыми жолының сара бағытын айқындап, берік іргетасын қалады. Кандидаттық диссертациясын қорғағаннан кейін А.Ғазалиев Қарағанды мемлекеттік университетінің органикалық химия кафедрасында оқытушы болып жұмыс істеді. 1985 жылы ол Қазақ КСР Ғылым Академиясының Органикалық синтез және көмір химиясы институтының ғылыми хатшысы болып тағайындалды (ИОСУ, Қарағанды). 1987 жылы академик М.Жұрыновтың басшылығымен (қазіргі ҚР ҰҒА президенті), ол органикалық қосылыстардың электрохимиясына арналған зертхана ұйымдастырды. Арыстан Мәуленұлының талантты адамдарға деген көзқарасы ерекше еді. Ол өте жоғары талаптар мен ерекше түйсігі бар қызметкерлер мен аспиранттарды таңдады. Өте еңбекқор адамдар ғана ол кісімен үзеңгілесе жұмыс істеу мүмкіндігіне ие болды. Нәтижесінде, мықты шығармашылық топ пайда болды.

«Жақсылардың үлгісі жанып тұрған шамдай, Шешендердің сөздері ағып тұрған балдай» деген сөздер осы кісіге арналғандай. Айта кету керек, біз марксистік-лениндік философияны оқыдық. Ал, диалектикалық және тарихи материализмнің негізі материяның немесе материалдың басымдылығын тікелей көрсететін «болмыс сананы анықтайды» принципі болды. Қарапайым тілге аударғанда, бұл ғылыммен, шығармашылықпен және тағы басқаларымен айналыспас бұрын, адамға баспана, тамақ және басқа да материалдық қажеттіліктер мен жеңілдіктер керек. 1980-1990 жылдары зертхана қызметкерлерінің барлығының дерлік үйі болмады. Арыстан Мәуленұлы біз үшін алаңдаушылық білдіріп, белсене араласып, шет қалмады. Оның қиын жағдайдағы адамдарға көмектеспеген кезі жоқ шығар. Әсіресе, шәкірттерінің баспанасы болуы үшін алаңдайтын еді. Себебі, ол ғылыми жұмыстың ерекшеліктерін жақсы түсінетін. Сол қиын-қыстау жылдары оның көмегімен 8 жас ғалым мен маман мемлекеттік бағдарлама бойынша жайлы пәтердің кілтін алған кезде шын жүректен қуанғаны есімде. Аталған уақыт аралығында мен Химия-металлургия институтында жұмыс істедім және оның зертханасына ауысуға тырыстым. Отбасыммен барак типіндегі жатақхананың дымқыл бөлмесінде тұруға мәжбүр болдық. 1989 жылдың жазында Арыстан Мәуленұлының зертханасына ауысып, күз айында екі бөлмелі пәтерге кірдік. Әрине, бұл мен үшін ұмытылмайтын керемет жылдар еді. Арыстан Ғазалиевтің институттың ғылыми хатшысы және зертхана меңгерушісі ретіндегі жұмысын бақылай отырып, мен «ақыл-ойға» ие болдым, зерттеу жұмысының нәзіктігін түсіндім, қандай мәселелерді, қандай сұрақтардың маңыздылығын, неге назар аудару керектігін, белгілі бір мәселені қалай шешу керектігін түсіндім. Ол бізге үлгі болды, көп дүниені үйрендік. Шынымды айтсам, мен ол кісіге жиі еліктейтінмін. Дәл осы жылдары А.Ғазалиев ұсақ органикалық синтез, табиғи қосылыстар химиясы, электрохимия, фармакология және кванттық химияның түйіскен жерінде биологиялық белсенді заттардың бағытталған синтезі саласындағы жаңа ғылыми бағыт жасады. Оның идеясының жемісті болуы келесі міндеттердің іске асуымен дәлелденді. Атап айтар болсақ, алкалоидтарды модификациялаудың бастапқы химиялық және электрохимиялық әдістері әзірленді, изотиоцианатофосфор қышқылының күрделі эфирлерінің электрохимиялық синтезінің жаңа реакциясы ашылды, 2 мыңнан астам жаңа физиологиялық белсенді заттардың химиялық және электрохимиялық синтезін жүргізді, олардың арасында ферменттері жоғары, афицидті, гепатопротекторлық, инотропты, туберкулезге қарсы, бактерияға қарсы және басқа да белсенділік түрлері бар қосылыстар табылды, осы саладағы іргелі зерттеулер түпнұсқалық жаңа жоғары тиімді гепатопротекторлық «Цитафат», трихофитозға қарсы «Антилишай» және саңырауқұлақтарға қарсы «Амикоскин» препараттарын жасауға негіз салды, – амидо-, тио-, дитиофосфат, аминофосфонат, аминонитрил, тиокарбоксамидо (тио) -фосфат, аминофосфонат, 1,3-оксазолидин биоактивті қосылыстары туындыларының химиялық сипаты, жалпы және арнайы заңдылықтары, гидразиден инсульттің кеңістіктік құрылымның ерекшеліктері анықталды, реакцияның реактивтілігі мен стереохимиялық бағытын анықтайтын факторлар анықталды, ацетилен фосфиттердің ацетилен-аллен 1,3-сигматропты қайта реттелуін қолдана отырып, 1,2-аминолкогольге негізделген 1,3,2-оксазафосфоландар сериясының түпнұсқалық стереоселективті синтезі-фармацевтикалық қалдықтар жүргізілді. Одан бөлек, алғаш рет эфедрин алкалоидтары негізінде алмастырылған 1,3-оксазолидиндердің түзілу реакциялары зерттелді және 1,3- оксазолидиндердің оптикалық таза S- және R-эпимерлерін жеке өндіру мүмкіндігі көрсетілді, алмастырылған 1,3-оксазолидиндер әр түрлі N-алкилденген өнімдерді регионалективті дайындауға ыңғайлы синтондар екені анықталды, зат құрылымын олардың биологиялық белсенділігімен байланыстыру үшін қажетті мәліметтер базасында қолданылатын «құрылым-белсенділік» байланысы туралы жаңа іргелі ақпарат алынды. Ұқсас класты қосылыстар синтезінде табысты олдануға болатын бірқатар перспективалы жаңа өнімдерді алудың бастапқы химиялық әдістері әзірленді, әр түрлі қосылыстардың асимметриялық синтезі үшін жоғары тиімді хиральді көмекші агенттер бола алатын жаңа оптикалық белсенді қосылыстар алынды, олар энантиомериялық таза оптикалық активті препараттарды өндіруде және полимерлік өнімдерді кросс-байланыстырушы агент ретінде синтездеуде қолдана алады. Спектроскопиялық сипаттамалардың корреляциясы мен синтезделген қосылыстардың (IR, 1H NMR, 31P, 13C, масс-спектроскопия, XRD) кеңістіктік құрылымының алынды, оны құрылымдық есептерді бірқатар шешуге қолдануға болады, оның құрамында азот, фосфор және күкірт бар гетероциклдердің әр түрлі сыныптары; корреляциясы бойынша зерттеу нәтижелері көрсетілді. Микротолқынды сәулелену кезінде органикалық қосылыстардың синтезіне байланысты ғылымда жаңа бағыт әзірленді, оның нәтижелері 2011 жылы әлемге әйгілі «Lambert Academic Publishing» ғылыми әдебиеттер баспасында монография ретінде жарияланды (Германия).

Осы процестердің заңдылықтары мен механизмдерін мұқият зерттеп, алынған мәліметтерді жүйелеп, А.Ғазалиев олардың нәтижелерін 1991 жылы қорғаған «Жаңа биоактивті алкалоид туындыларының синтезі» тақырыбындағы докторлық диссертациясында қорытындылады. Осы жылы ол Қазақстан Республикасы Ғылым Академиясының Органикалық синтез және көмір химиясы институты директорының ғылыми жұмысы жөніндегі орынбасары болып тағайындалды.

1992 жылы КСРО Жоғары аттестаттау комиссиясының шешімімен А.Ғазалиевке профессор ғылыми атағы берілді. 1992 жылы Ғылым академиясы жүйесіндегі ең жақсы ғылыми жұмыс байқауының қорытындысы – медалі мен сыйлық берілді. 1994 жылы Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым Академиясының корреспондент-мүшесі, ал, 2003 жылы Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым Академиясының академигі, 1995 жылдан Нью-Йорк академиясының толық мүшесі. 2008 жылы Қазақстан Республикасы Ұлттық жаратылыстану академиясының академигі, 2014 жылы Қазақстан Республикасы Ұлттық инженерлік академиясының академигі, 2018 жылы Информатика академиясының академигі (Мәскеу қ.) болды. 1996-1998 жылдары А.Ғазалиев Е.Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университетінің бірінші проректоры болды. ҚарМУ-де диссертация қорғау бойынша бірінші мамандандырылған кеңесті ашты. 1998 жылы академик З.Молдахметовтің шақыруымен Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым Академиясының Органикалық синтез және көмір химиясы институтына директордың ғылыми жұмыстар жөніндегі орынбасары болып қайта оралды, сонымен қатар Қазақстан-Ресей университетінің бірінші проректоры болып тағайындалды.

Арыстан Мәуленұлының шығармашылық қызметінің қалыптасуы елімізде жоғары білімнің таза классикалық формасынан жаңасына көшу айқын белгіленген кезеңге сәйкес келді. 1999 жылы А.Ғазалиевті Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым Академиясының Орталық Қазақстан филиалы төрағасының орынбасары лауазымына мақұлдады, Халықаралық ақпараттандыру академиясының академигі болып сайланды. «Шыңды шыңдаған алар» демекші, оның тынымсыз жемісті жұмысы өз нәтижесін берді. 2003 жылы А.Ғазалиев білім, ғылым және техника саласындағы Қазақстан Республикасының Мемлекеттік сыйлығының лауреаты болады. 2006 жылы академик З.Молдахметовтің бастамасымен Арыстан Мәуленұлы С.Аманжолов атындағы Шығыс Қазақстан мемлекеттік университетінің ректоры болып тағайындалды. Жаңа лауазымда ол барлық ұйымдастырушылық талантын жаңа қырынан көрсетті. Оның жетекшілігімен С.Аманжолов атындағы ШҚМУ ұлттық рейтингі бойынша беделі артты. 2008 жылдың ақпанынан А.Ғазалиев еліміздің техникалық білімінің флагманы – Қарағанды мемлекеттік техникалық университетін абыроймен басқарды. Бүгінде ҚарТУ-дың үздік табысы, көпшіліктің пікірінше, академик А.Ғазалиевтің келуімен тығыз байланысты. Университет басшысы ретінде жылдар бойы қалыптасқан жетістіктер аллеясын сақтай отырып еселей түсті және ол атқарған жұмыстар көлемі бойынша университеттің тұңғыш ректоры, Социалистік Еңбек Ері, академик А.Сағыновпен салыстыруға болады. Айта кету керек, ол ректор болған жылдар университет өміріндегі дағдарыс кезеңі болды. Материалдық-техникалық базасы ескірген, мамандарды даярлау сапасы жаңа талаптар мен уақыт талабына сәйкес келмеді. Елдегі жетекші техникалық университеттің бірінің бұрынғы даңқын жаңғырту үшін тынымсыз жұмыс күтіп тұрған еді. Жаңа идеялар ғана емес, сондай-ақ, жеке үлгілер қажет болды. Осының бәрі, сайып келгенде, университетті қалпына келтіруге мүмкіндік берді және бүгінде ол Қазақстандағы үздік оқу орындарының бірі. Бұл жанданудың негізгі факторы бағымызға орай, ҚарМТУ-дың жаңа басшысының дағдарыс жағдайында жұмыс істеудегі бай, шығармашылық және ең бастысы табысты тәжірибесі еді. Е.Бөкетов атындағы ҚарМУ-дің бірінші проректоры болған кез 90-шы жылдарға тап келді. Ол уақыт қаладағы бүкіл инженерлік коммуникациялар апатқа ұшыраған кезге қарамастан университеттің тынысын кеңейте білді. Қазақстан-Ресей университетінде ҚР ҰҒА академигі З.Молдахметовтің бастамасымен 25 мың студентті қамтитын қашықтықтан оқытудың бірінші үлгісі құрылды.

С.Аманжолов атындағы Шығыс Қазақстан мемлекеттік университетінің ректоры ретінде Арыстан Мәуленұлы бір жарым жыл ішінде ШҚМУ-ды Қазақстанның жоғары оқу орындарының рейтингісінде көшбасшы орындарға жеткізуге мүмкіндік берген тамаша ұйымдастырушылық қабілетін көрсетті. Сондықтан, ҚарМТУ-дағы жұмысының алғашқы күндерінде ол 2008 жылға арналған университетті дамытудың кешенді бағдарламасын жасады. Содан кейін ҚарМТУ-дың 2015 жылға дейінгі стратегиялық даму бағдарламасы Мемлекет басшысы Н.Ә. Назарбаевтың жыл сайынғы халыққа Жолдауымен кемелденіп отырды.

Ректордың идеялары негізінде бірегей модельдер құрылды және ҚарМТУ тәжірибесіне енгізілді. Олар – Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті Н.Ә. Назарбаевтың үлгісіндегі патриоттық тәрбие, студенттік өзін-өзі басқаруы, университет басшылығы, электрондық университет, корпоративтік университет, дуалды оқыту, техникалық және кәсіптік білім, әскери және техникалық білім, ата-аналармен жұмыс. Әрбір модель оны іске асыру нәтижесінде үлкен әлеуетке және мультипликативті әсерге ие болды.

Осы орайда халқымыздың мына қанатты сөздері еске түседі. «Бір кісі қазған құдықтан мың кісі су ішеді». Осының бәрі халық пен тарихтың еншісіне айналды.

Менің ойымша, жоғарыда аталған жайттар Арыстан Мәуленұлының қазіргі дәуірде отандық жоғары білімді қалыптастыруда қандай үлкен рөл атқарғанын түсіну үшін жеткілікті деп ойлаймын.

Ғалым және тұлға ретіндегі А.Ғазалиевтің азаматтық бейнесі оның халқымыздың көрнекті тұлғалары мен лайықты ұлдарының есімдерін мәңгілікке қалдырудағы орасан зор еңбегін айтпағанда толық болмас еді.

Дәстүрге құрметпен қарау, ғылым мен білімнің дамуына лайықты үлес қосқан көрнекті тұлғаларды еске алу – Арыстан Мәуленұлының қызмет жолында көрініс тапқан сырлы қасиет болды. Оның бастамасымен 2003 жылы Алматы көшелерінің біріне академик А.Шарифкановтың есімі берілді.

2006 жылы Өскемен қаласында Қ.Аманжоловқа ескерткіш орнатылып, Қ.Сәтбаев пен Қ.Қайсенов көшесі, ал Қарағанды қаласындағы көшелердің біріне Халық ағарту ісінің үздігі, Қазақ КСР-нің еңбек сіңірген мұғалімі, Ұлы Отан соғысының қатысушысы Мәулен Ғазалиевтің есімі берілді.

Социалистік Еңбек Ері, академик А.Сағыновтың мүсіні орнатылып мен түрлі-түсті музыкалық субұрқақ ҚарМТУ-дың бас ғимараты алдына орнатылды. Ол 2021 жылы шілдеде Қазақстанның астанасында көрнекті ғалым, академик Қ.Сәтбаевтың ескерткішінің ашылуына ерекше еңбек сіңірді. «Жүк ауырын нар көтерер, іс ауырын ер көтерер» деген халық даналығы Арыстан Мәуленұлының мінезін дәл көрсетеді. 2015 жылы халқымыздың біртуар ұлдарының 100 жылдық мерейтойы қарсаңында Арыстан Мәуленұлы айтулы шешім қабылдады. Өзінің өмірін Қазақстанның тұтастығын сақтауға құрбан еткен Ж.Тәшеневке арналған «Жұмабек Тәшенев – ұлттық рухтың символы» атты республикалық ғылыми-практикалық конференция өткізді. Кеншілер астанасының 80 жылдығына арналған шаралар аясында тау-кен өндірісінің дамуының бастауында тұрған Қарағанды облысы мен Қарағанды қаласының Құрметті азаматы, профессор, С.Досмағамбетов атындағы аудитория ашылды. А.Ғазалиевтің көп жылдық шығармашылық қызметінің нәтижелері 900-ден астам ғылыми еңбектері (соның ішінде 18 монография), мақалалар мен баяндамалардың тезистері, 25 авторлық куәліктер мен патенттер және Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің мөрі бар 11 оқулық Қазақстанның бірқатар жоғары оқу орындарының оқу процесінде қолданылуда.

«Еңбегіне қарай өнбегі» деген халық даналығы осындайда айтылса керек. А.Ғазалиевке 2000, 2006, 2008 және 2010 жылдары ғылым мен техникаға айрықша үлес қосқан ғалымдарға арналған мемлекеттік ғылыми стипендия тағайындалды. Ол «Парасат» (2015) және «Құрмет» (2009) ордендерімен, Қазақстан Республикасы Президентінің Құрмет грамотасымен (2004), Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің Құрмет грамотасымен ( 1999), «Қазақстан Республикасының білім беру үздігі» (2000), «Қазақстан Республикасының ғылымын дамытудағы еңбегі үшін» (2001), «Қазақстан Республикасының білім беру ісінің Құрметті қызметкері» төсбелгілері (2003), «Көмір өнеркәсібінің Құрметті қызметкері» (2010) және «Ерен еңбегі үшін» (2013) медальдарымен марапатталған. Ы.Алтынсарин атындағы төсбелгісі (2007) мен Ресей Ғылым академиясының «Ғылыми серіктестікке қосқан үлесі үшін» алтын медаліне (2001) ие. Сондай-ақ, академик А.Скочинский атындағы кен өндіру саласындағы халықаралық сыйлықпен (2010) марапатталған. Ол Қарағанды қаласының, Бұқар жырау, Баянауыл және Осакаров аудандарының Құрметті азаматы. Арыстан Мәуленұлының сөзсіз сіңірген еңбегі – Қазақстандағы ірі ғылыми мектептердің бірін құруы еді. Ол мектептен көптеген атақты ғалымдар өсіп, кейін олар да өздерінің мектептерін құрды. Бұл кадрларды шебер іріктеу мен тәрбиелеудің және оның керемет жеке қасиеттерін: ұйымдастырушылық талантын, жоғары жауапкершілігін, талаптылығын, қарапайымдылығын көре білуі нәтижесі болды. Ал, оның екі шәкірті Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты.

«Терең құдықтың суы тәтті» дейді халқымыз. Мен осындай адамның шәкірті болу бақытына ие болдым Арыстан Ғазалиевтен бастау алған білім мен ғылымның сара жолы менің ғылыми қызметімнің іргетасына айналды. Оның ғылыми жетекшілігімен 12 ғылым докторы мен 46 ғылым кандидаты даярланды, оның ішінде 1-і – Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты, 2-і – академик Қ.Сәтбаев атындағы сыйлықтың лауреаты, 1-і – Тұңғыш Президент қорының сыйлығының лауреаты. Олар ұстаздарының ұлы ісін жалғастыруда. Мен осы Арыстан Мәуленұлы туралы жүрекжарды мақаламды Иоганн Вольфганг Гетенің «Олар тек жақсы көретін адамынан ғана үйренеді» деген дана сөзімен аяқтағым келеді.

Б.ТӨЛЕУОВ, ҚР ҰҒА академигі, химия ғылымдарының докторы, профессор, академик Қ.Сәтбаев атындағы сыйлықтың лауреаты.