Қазақстанда АЭС құрылысы бойынша референдум өткізу жөніндегі Үкіметтің жоспары туралы Қазақстан Республикасының еркін ойлы азаматы ретінде өз ойымды ортаға салғым келеді. Иә, атом электр станциясын салу керек. Референдум өткізу қажет. Бірақ, референдумда халықтың қолдауына ие болу үшін атом электр станциясын салу бойынша үлкен алдын ала жұмыс қажет.
Бір күдік пен мың үміт
Өкінішке қарай, қоғамда «жасыл энергияны» қолдаушылар АЭС-ті қолдану қауіпті, адамдар үшін, экология үшін, радиациялық сәулеленумен авариялар болуы мүмкін және т.б. жағымсыз жақтарын айтып, дабыл қағуда. Өйткені, Семей полигонының зардабы адамдардың жадында көмескілене қойған жоқ. Ол атом бомбаларын сынаумен жергілікті халыққа есептелмейтін қиыншылықтар әкелді.
Дегенмен, ядролық сынақ алаңы (Семей) мен АЭС-тің айырмашылығы жер мен көктей екені ғылыми тұрғыда әлдеқашан дәлелденген. Оның үстіне, әлемнің дамыған елдерінің біразы тұтынып, энергия өндіріп отырған АЭС құрылысынан құбыжық көргендей шошынуға болмайды. Сонымен қатар, атом электр станцияларының ең көп саны АҚШ-та (98 энергоблок), Қытайда олардың 48-і (энергоблок), Франциядағы электр энергиясының 70%-ы атом электр станцияларында (58 энергоблок) өндіріледі. Шын мәнінде, оларда электр энергиясының қарқынды әрі қалыпты өндірісі атом электр станциялары арқылы тиімділікке қол жеткізгенін де атап өтуге тиіспіз. Сондай-ақ, бұл елдер жел турбиналары мен күн батареяларын елей қоймайды. Энергияның бұл баламалы көздері өте қолайсыз, салдары бар, айтарлықтай инвестицияларды қажет етеді деп есептегеннен болар, бәлкім.
Күн панельдері мен жел диірмендері дәстүрлі энергетикамен тең дәрежеде бәсекеге түсе алмайды және белгілі бір субсидиялар мен артықшылықтар түрінде жасанды тіршілікті қамтамасыз ету жүйесін қолдану арқылы ғана өмір сүре алады. Бірақ жел турбиналары мен күн панельдерінің қуаты артқан сайын, жасыл энергия көбірек субсидияларды қажет етеді. Күн панельдері мен жел диірмендерін өндіруге олардың бүкіл қызмет ету мерзімінде бере алатынынан көп энергия жұмсалатынын да жасырмайды сала мамандары. Сонымен, олар генерация кезінде үнемдегеннен гөрі көп шығындарға душар етеді екен. Егер олай болмаса, оларға қаржылық субсидиялар қажет болмас еді…
Үкіметтің атом электр станциясын салу туралы пікір алаңындағы жұмысы қандай? Үкімет халыққа атом энергетикасы бар жетекші елдердің де қолында жоқ атом электр станцияларын салу Қазақстан халқына қандай пайда әкелетінін және бұл үшін қандай мүмкіндіктер мен артықшылықтар бар екенін түсіндіруге тиіс.
Міне, осындай мысалдарға тоқталайық.
Бірінші: Қазақстанда уранның орасан зор қоры бар – барлық әлемдік қордың шамамен 18,9%-ы. Өзімізде осынша шикізат қоры бола тұра, шикі уранды басқа мемлекеттерге оңды-солды үлестіргенімізге не жорық?!
Шығыс Қазақстан облысында бұрынғы кеңестік дәуірден қалған кәсіпорындар бар. Олардың кейіннен АЭС үшін дайын таблеткалар өндіріп, түпкілікті өнімге дейін өңдеуге мүмкіндігі бар. Үлбі металлургия зауытында (ҮМЗ) өндірілетін салмағы 4,5 грамм уран диоксидінен жасалған бір отын таблеткасы 882 келі сұйық отын, 550 кг көмір немесе 500 келі мұнай жағу арқылы өндіруге болатын баламалы энергия бөледі.
Екінші: Жапония, Франция, Оңтүстік Корея, Қытай және Ресей сияқты елдер Қазақстанмен ынтымақтастыққа мүдделі. Өйткені, 2000 жылдары «ҚазАтомӨнеркәсіп» ҰК осы мемлекеттермен тығыз байланыста болды. Бүгін, өкінішке қарай, біз тек шикізат өндіреміз және бастапқы өңдеуді ғана жүргіземіз. Атом электр станциясы отын элементтерін өндіруге де мүмкіндік туғызады. Бұл – қазірдің өзінде жоғары технологиялық өндіріс. Атом электр станциясының құрылысы Қазақстанға уранды қайта өңдеудің жоғары технологиялары бар елдердің клубына қосылуға жол ашады және бұл экономикалық және ғылыми тұрақтылықтың көрсеткіштері болып табылады.
Үшінші: Атом электр станцияларын, уранды қайта өңдеу кәсіпорындарын салу, атом электр станцияларын пайдалану ғылыми және жоғары білікті мамандарды қажет етеді.
«Барлығын маман шешеді»
Бүгінгі таңда бізде бұл сала бойынша білікті мамандар тапшы. Оларды дайындау керек. Бұл табиғи түрде физика мен химия секілді іргелі ғылымды дамытуды қажет етеді. Осы негізде Ғылым Академиясы және қазақстандық ғалымдардың ғылыми әлемдегі беделі жанданатын болады. Әлемдік тәжірибеге сәйкес, АЭС құрылысы 10-15 жыл бойы жүргізілуде. Референдум арқылы АЭС салу туралы шешім қабылданған жағдайда, қазірдің өзінде инженерлік қоғамдастықтың элитасы талап ететін жоғары білікті мамандарды даярлау қажет болады. Бұл дегеніміз, мамандарды тиісті жоғары оқу орындарында алдын ала даярлау керек немесе қолданыстағы жоғары оқу орындарының базасында аталған мамандарды даярлау бойынша бөлімшелер ашу қажеттігін меңзейді. Тиісті бейіндегі үздік шетелдік мамандарды, сондай-ақ, тиісті біліктілігі бойынша оқытушылар шақыру, мамандар мен студенттерді әлемнің үздік жоғары оқу орындарына оқуға және тағылымдамадан өтуге жіберу қажет.
Қазақстандық жастар әлемдік деңгейдегі технологияларға қол жеткізуге міндетті. Сондықтан, көптеген жылдар бойы жұмыспен қамтамасыз етілетін болады. Бұдан басқа, 10-15 жыл бойы жүргізілетін АЭС құрылысының өзі осы кезең ішінде қазақстандық кәсіпорындармен тікелей байланысты мыңдаған жұмыс қолы тартылатынын білдіреді.
Халықаралық аспектіні де назардан тыс қалдыруға болмайды. АЭС құрылысы мен эксплуатациясының өзі АЭХА (Атом энергиясы жөніндегі халықаралық агенттік) бақылауымен жүргізілетін болады. Бұл – атом электр станциясының құрылысы мен қауіпсіз пайдаланылуын бақылау ғана емес, сонымен қатар, Қазақстанның халықаралық аренадағы өкілдігінің жаңа форматы. Сондықтан, алдағы жылдары уранға деген қызығушылық тек арта түседі дейді сарапшылар мен инвестбанк өкілдері.
«Нарықтың басты драйвері елдердің осы ғасырдың ортасына қарай СО2 шығарындыларын нөлге дейін төмендетуге ұмтылуы болады. Бұл процесте күн және жел станцияларына қарағанда өндірісі болжамды атом энергетикасы маңызды рөл атқаруы мүмкін» деп хабарлайды Халықаралық энергетикалық агенттіктің жаңа баяндамасы.
Ол 2030 жылға қарай әлемдегі атом қуатын салу қарқынын төрт есе, жылына 24 ГВт-қа дейін арттыруды ұсынады. Ал, жетекші инвестбанктердің болжамы бойынша, уран бағасы әр кг үшін 2025 жылға қарай 117 долларға дейін өседі. Ең бастысы, Жаңа Қазақстанды қуатты локомотив – атом электр станциясы түрінде елдің экономикалық дамуы үшін өте қажет қосымша энергия қуаттарынсыз қалай құруға болады?
Қазірдің өзінде елімізде электр энергиясы тапшылығы бар, энергетикалық тұйық шеңбері жоқ. Ал, Қазақстанның солтүстік және орталық бөліктері Ресейден электр энергиясын жеткізуге толығымен тәуелді. Біз еліміздің болашағы туралы ойлануға міндеттіміз. Одан қорқудың қажеті жоқ. Тек адамзаттың пайдасына болатын техникалық прогреске ілесу керек, болашаққа батыл қарау керек.
АЭС артықшылығы туралы
Егер белгіленген қуаттылықтағы 1000 МВт (мегаватт) ластаушы заттар шығарындыларының көлемін салыстыратын болсақ, онда газ арқылы жұмыс істейтін ЖЭС-дағы жылдық жиынтық шығарындылар (күкірт газы, азот оксидтері, көміртегі оксидтері және күл шаңы) 13 000 тоннаны, көмір тұтынатын ЖЭС-ында 165 000 тоннаны құрайды. Атом электр станцияларында мұндай шығарындылар іс жүзінде жоқ (ал, Қазақстанда электр станцияларының көпшілігі көмірмен жұмыс істейді).
Белгіленген қуаттылығы 1000 МВт көмірқышқыл газының шығарындылары газ ЖЭС-те жылына 3 800 000 тоннаны, көмір ЖЭС-те жылына 7 000 000 тоннаны құрайды. АЭС-те мұндай шығарындылар болмайтынын айттық. АЭС-тағы авариялар және ядролық қалдықтарды басқару, оларды кәдеге жарату туралы Атом энергетикасы тарихында тек үш ірі реактор апаты болды. Үш миль аралы (АҚШ), Чернобыль (КСРО) және Фукусима Дайити (Жапония). Фукусима апатына цунами себеп болды. Осы атом электр станцияларының барлығында бірінші буын реакторлары қолданылды, олар қазір қолданылмайды. Бүгінгі таңда атом электр станцияларында апаттар қаупі төмен және барлық қатер реакторларды жетілдіру есебінен төмендеуде.
Басқарылатын ядролық реакцияларды жүзеге асыру процесінде ядролық қалдықтар және радиоактивті ластанған, пайдалану мерзімі өткен жабдықтардың едәуір мөлшері құрылады. Оларды жинау, қайта өңдеу және кәдеге жарату технологиялары қауіпті ғана емес, сонымен қатар қымбат. Бұл бүгінде де, жақын болашақта да сала алдында көптеген қиындықтар туғызады.
Бұл іспен айналысатын жалғыз кәсіпорын – «Маяк» ӨБ РТ-1. Ол Челябі облысының аумағында, Озерск қаласында орналасқан.
Реакторлардың соңғы технологиялары
Ядролық реакторлар бірнеше буынға бөлінеді. Shippingport, Magnox/UNGG, AMB, fermi 1 және Dresden 1 сияқты модельдер ұсынған біріншісі 1950 жылдардан басталды. I-буын ядролық реакторларының жұмысы 1960 жылдарға дейін жалғасты. Алайда, олардың соңғысы Вильфа атом электр станциясында 2015 жылы пайдаланудан шығарылды. I реакторлардың жалғасы болған II буын ядролық реакторлары, PWR, CANDU, BWR, AGR, RBMC және WVERR модельдері 1960 жылдардың ортасынан 1990 жылдардың ортасына дейін таралды. Олардың орнына III буын келді, оны Жапония алғаш рет жетілдірілген қайнаған су реакторлары негізінде игерді.
Қолданыстағы жүйелерді жетілдіру
III-буын реакторларының жетілдірілуі III+буын реакторлары болды. Әлемдік атом энергетикасы осы және басқаларын пайдалану сатысында тұр. Салқындатқыш ретінде суды, гелийді, сұйық металды (қорғасынды), балқытылған тұзды қолдануды жоспарлап отырған және сонымен бірге нейтрон спектрін жылу немесе жылдам нейтрондардың пайдасына өзгертуді жоспарлап отырған IV буын реакторлары әзірге коммерциялық мақсатта пайдалануды көздейтін зерттеу сатысында. Мұнда ең үлкен мүмкіндікті натрий салқындатқышы бар жылдам нейтронды реактор алады. V буын реакторларын қолданысқа енгізу практикалық тұрғыдан алғанда, әлі мүмкін емес. Ғылым мен техниканың қайраткерлері тек теориялық гипотезалар мен тұжырымдамалар түрінде ғана дәлелдеп отыр.
Жаңа буын реакторларының инновациялық тұжырымдамалары
Томск маңындағы Северск қаласында «серпіліс» суперновалық жобасы жүзеге асырылуда. Әзірлеушілердің жоспары бойынша оқиға тарихи болуы керек. Мұнда іс жүзінде мәңгілікке айналуға уәде беретін Брест-ОД-300 түбегейлі жаңа типті реактор жасалады. Оған арналған отынның жер қоры, мамандардың бағалауы бойынша, кем дегенде 100 жылға жетуі керек. Бұл қорғасын салқындатқышы бар жылдам нейтрондарға орнатылған. Ол МОКС деп аталатын аралас уран-плутоний отынымен жұмыс істеуі керек. МОКС отын шығаратын өнеркәсіптік кешен Красноярск өлкесінің Железногорск қаласындағы «РосАтом» тау-кен химиялық комбинатының алаңдарында.
Жобаның айрықша ерекшелігі пайдаланылған ядролық отынды, байыту өндірісінің қалдықтарын қайта өңдеу жөніндегі кешенді құру және кейіннен жаңа отынды өндіру болып табылады. Бірақ бұл бәрі емес, Брест реакторында энергия алу экологиялық таза және қауіпсіз болуды талап етеді. Өйткені, қорғасын балқымасы су мен ауаға бейімделгіш.
Электр энергиясын
өндірудің баламалы
көздерінің кемшіліктері
Экономика тұрғысынан ЖЭС (жел электр станцияларын) салудың энергиямен қамтамасыз етудің басқа тәсілдері болмаған кезде ғана маңызы бар. Жабдық өте қымбат, техникалық қызмет көрсету және жөндеу тұрақты шығындарды талап етеді және қызмет ету мерзімі 20 жылмен шектеледі. Сондай-ақ, жасыл энергеияның бұл көзі Еуропаның қолайлы жағдайында ғана тиімді.
Ресей үшін бұл мерзімді кем дегенде үштен біріне азайтуға болады. Сондықтан, ЖЭС пайдалану экономикалық жағынан тиімсіз. Ең өнімді станциялар толығымен өтелмейді.
Күн электр станцияларының (КЭС) кемшіліктері ауа райына және тәулік уақытына байланысты. Нәтижесінде, энергияны жинақтау қажеттілігі шектеулі болады. Ал, өнеркәсіптік өндірісте қажет қуат көзін өндіру күрделі күйінде қала береді. Сирек элементтерді қолданумен байланысты құрылымның жоғары құны (мысалы: индий және теллур) және шағылысатын бетті шаңнан мезгіл-мезгіл тазарту қажеттілігі, электр станциясының үстіндегі атмосфераны жылыту, тіпті, жел электр станцияларымен салыстырғанда тиімділікті күрт төмендетеді.
Яғни, атом саясатына түбегейлі қарсы тұрып, экономиканы еңселендіруге пейілді тиімділіктен бас тартуға әлі ертерек деген сөз. Мен өзі пікірімді ортаға салдым. Сіз қалай ойлайсыз?
Халел МАҚСҰТОВ,
Қазақстан Халық партиясы Қарағанды облыстық филиалының төрағасы
