Тағдыр талқысына мойымаған ғалым

«Бізде бар және біздің мақсатымызға жету үшін әрқайсымыз санасыз түрде қолданатын от – психикалық энергия. Психикалық энергия немесе отты энергия – бәрін жеңетін күш, оны ешқандай тосқауыл жеңе алмайды, ол үшін ешқандай шектеу жоқ. Жоғары рухани дамуға қол жеткізген адамдардың кереметтері деп аталатындардың барлығы – психикалықнемесе отты энергияны саналы пайдалануға қажет. Аспан шексіз болғандықтан, сенің күшің зор».

Сәлкен БАЛАУБАЕВ.

Халқымыздың ғасырлар бойы біртіндеп қорланып қалыптасқан рухани қазынасы тоталитарлық тәртіп кезінде орасан зор күйзеліске түсіп, тоқырап қалғаны қазір екінің біріне мәлім. Бұл жағдай халқымыздың өскелең мәдени-ғылыми көтерілуіне, ғұлама тұлғаларын анықтауға, өзінің табиғи-дарындық ерекшеліктерін көрсетуге көптеген нұқсанын тигізді. «Жақсының аты, ғалымның хаты өлмейді» – демекші, бұл мақала қазақтың алғашқы ғалым-психологтарының бірі: психология ғылымдарының кандидаты, профессор Сәлкен (Сауытмұхамед) БАЛАУБАЕВТЫҢ қиын да қилы өмір жолы мен Қазақстанның психология ғылымына қосқан үлесі туралы. «Сәлкен Балаубаев Қазақ даласына алғаш психология ғылымын қазақ тілінде сөйлеткен ғұлама ғалым, ұстаз» – деп еске алады көзкөрген қарт ұстаз, білім үздігі Мұса Тайтөлеуұлы. Біздің өткенімізде елеусіз қалған, тіпті, жойылып кеткен ғылыми ой-тұжырымдары мол, ғылым мен білімге, халық болашағы жастарды тәрбиелеуге арналған еңбектері бар атаусыз қалған Ж.АЙМАУЫТОВ, А.БАЙТҰРСЫНОВ, М.ЖҰМАБАЕВТАРДЫҢ қатарында сонау 1937-38 жылдары «Халық жауы» аталып кеткендер әлі де болса зерделеуді, зерттеуді талап етеді. Соның бірі – қазіргі кезде өзекті ғылым педагогика, психология ғылымдарын зерделеген, психология ғылымдарының докторы, доцент, академик Сәлкен БАЛАУБАЕВ.Сәлкен БАЛАУБАЕВ.

Ақын, мұғалім, неміс, орыс, араб, өзбек тілдерінен латыншаға да, кириллицаға да аударған Сәлкен Балаубаевтың ғылыми-психологиялық ойлары, оның басқару жүйесі бүгінгі таңда кімде-кімге болса да үлгі боларлықтай (шәкірттер естеліктерінен). Ғалымның сол ХІХ ғасырдың 20 жылдары көтерген психологиялық, педагогикалық мәселелері қазіргі кездегі еліміздегі жаңғырған көптеген ғылымдардың ішіндегі психология ғылымының заманауи дамуында өз орнын табуға тиіс. Мұндай дарындылық тек адами қасиеті жоғары, білім, ғылымға құштар, дүниетанымы ұшан теңіз, бергенінен берері көп адамға ғана тән.

Ғалымның шынайы өмірбаяны – оның өмір драмасын, бүгілістерді, қиындықтарды, шығармашылық үдерістің парадокстерін, жеңіс қуанышын ашады. Осыған байланысты ғалымның өмірбаянында оның шығармашылық ойлауының сипаттамасы, шығармашылық іс-әрекеттегі даралығы бірден көзге түсетін сияқты.

С.Балаубаев бойынан жастайынан білімге деген ұмтылысы, қызығушылығы бойында қалыптасқандығын аңғаруға болады.

Ол Қарағанды облысының және оның кейбір аймақтарының, атап айтқанда Байдәулет (Бұқар жырау өңірі), Еркіншілік ауданының орталығы (қазір – Ақмола облысының Ерейментау ауданы), Асан Қайғы ауданы (қазіргі – Жаңаарқа ауданы) құрылуының бастауларында бастамашыл, көреген, сыншыл, өмір белестерін сараптаушылығы жоғары екендігін көреміз. (Бұл деректер Жаңаарқа аудандық сотының сайтында көрсетілген). Ол кезде ғалым небәрі 23 жаста болатын.

Болашақ ғалым С.Балаубаев – 1900 (1901) жылдың 28 сәуірінде, Жаңаарқа ауданында қарапайым отбасында дүниеге келіп, 1974 жылы 72 жасында қайтыс болды. Ал, көнекөз Мұса Тайтөлеуұлының пайымдауынша, Жаңаарқа ауданының «Жайылма» ауылында дүниеге келген. Оның балалық шағы ауылда өтіп, жасынан қой, сиырды сауып, атқа мініп, бәйгеге қатысты.

Ғалым өмірбаянында Сәлкен (Мұхамет-Салих) Балаубайұлы Балаубаевтың 1900 жылы Ақмола қаласы маңындағы Май-Балық көлінде қарапайым қазақ көшпелі отбасында өмірге келгендігін баяндайды.

Өзінің Спасскідегі балалық шағы туралы естеліктері өте қызықты. Әкесі оны сауда дүкеніне «бала» етіп жалдапты, оған дейін ол молдадан оқып, санап, жаза білген.

Бір күні Балаубайға оның күйеу баласы кәсіпкер Әубәкір Сейткемелов Қарағандыдан қырық шақырым жерде Спасск кентінде жеке дүкен ашқаны туралы хабар жетеді. Жасөспірім Сәлкен туысына сатушының көмекшісі болып орналасады, сауда кәсібін табысты игереді, сатып алушыларды табады, олармен жақсы байланыс орнатады. Спасскіге қоныстануға және жұмыс істеуге мәжбүр болғанда дүниеге қайта келгендігін көрсеткен. 10 жасында балаларға ескіше жазу, сызуды үйретеді. Осы уақытта Спасскіде граммофон билеті 1 рубльден лотереяда 150 рубльге ойналды.

Грамофон кішкентай Сәлкенге де жетті, ол кезде ол 11 жаста еді. Сәлкен грамофонды өзіне қалдырмай, оны ағылшын мыс қорыту зауытының приход мектебінің жетекшісіне, мұғалімге апарып берді және мұғалім оны бастауыш білім бергенге дейін кешке жеке оқытады деп келісіпті. 1911-1916 жылдары онымен бірге оқи отырып, Сәлкен Балаубаев приход мектебінің көлемінде 7 класс білім алды. Өмір оның әкесі – Балаубайды кедей отбасын аяған жоқ. Қыстың жанында ағылған өзен жағадан шығып, шөп шабатын жерлерді толтырып, егін алқаптарын өртеніп, мал азықсыз қалды. Ауыр өмірден шаршаған Балаубай отбасы туған ауылды тастап, Ақмолаға көшті. Отағасы көпес Матвей Кубринге малшы болып жалданады.

Осы күндері Астананың бірнеше тарихи орындары Кубриндердің көпес әулетінің атымен тығыз байланысты. 1905-1907 жылдары салынған Бөкейхан мен Кенесары көшелерінің қиылысында орналасқан көпке «Астана» дүкені жақсы таныс Степан Кубриннің ағасы Матвей Кубринге тиесілі болды.

Осылай Балаубаевтардың өмірі жақсара бастайды. Алайда, Сәлкен білімге жастайынан құштар, ізденімпаз зиялылардың еңбектерімен танысуды армандайды. Өзінің қабілетті алғырлығының арқасында сауатын ашып, әрі қарай білімін жетілдіруге, жоғары оқу орындарына түсуге ұмтылады.

Ол 2 жылда Құран сүрелері бойынша қасиетті канондарды зерттеген. Дүкенде жұмыс істей жүріп, ол орыс-қырғыз мектебінде оқиды, көркемөнерпаздар үйірмесіне, «Жас жүрек» мәдени-ағартушылық клубының жұмысына белсенді қатысады.

Сәлкен 16 жасқа толғанда, оған клуб меңгерушісі қызметін сеніп тапсырып, Спасскі мыс балқыту зауытының жұмысшыларын тұтыну кооперациясы басқармасының мүшесі болып сайланады. С.Балаубаев Ақмола қаласында революционер Сәкен Сейфуллиннің «Жас қазақ» жастар қоғамының филиалы ретінде «Жас жүрек» Спасскі зауытының жұмысшыларын ұйымдастырады. Сол кезде Қарағандыда 8-ші рет аймақ тарихында бірінші рет жастар қоғамы қойылымдар қойды. Сейфуллиннің «Бақыт жолында» пьесасының алғашқы қойылымын Сәлкен сахналады. Әлі жарияланбаған пьесаны жоба түрінде Балаубаевқа Сейфуллиннің өзі берген.

Қызыл Армия бөлімшелерін жабдықтау жөніндегі революциялық комитеттің хатшысы болып жұмыс істейді. 1920 жылы ол Ақмола революциялық комитеті болып тағайындалып, маусымнан желтоқсанға дейін Байдәулет революциялық комитетінің төрағасы (қазіргі Қарағанды облысы, Бұқар-Жырау (Ульянов) ауданы) болып жұмыс істеді. Біраз уақыттан кейін Сәлкен Байдаулет ревкомының төрағасы, одан кейін Ақмола, Петропавл қалаларының халық судьясы, губерниялық атқару комитетінің хатшысы болып сайланады. Балаубаев Кеңестердің волостық съезін өткізіп, қазақтың талантты жұмысшыларының бірі ретінде танылып, Қарағанды облысының Ақмола қаласына шақырылды. 1921 жылдың тамызынан 1922 жылдың маусымына дейін Ақмола уездік атқару комитетінің жауапты нұсқаушысы және Поволжьедегі аштыққа көмектесу жөніндегі округтік комиссия төрағасының орынбасары болып қызмет атқарды. Жұмыс барысында жас басшы өзінің алған ісіне жауапты, адал, тыңғылықты екенін көрсеткен. Әрі қарай ол әдеби қызметпен айналысуды қатаң түрде шеше отырып, қызмет етуден бас тартады. «Бостандық туы» («Знамя свободы») Ақмола губерниялық газетінің редакциясында әдеби қызметкер болып жұмыс істейді.

1924-25 жылдары Ташкент қаласына барып, жұмысшы факультетіне түсіп, оны үздік бітіргеннен кейін Орта Азия мемлекеттік университтетінің психология-педагогика факультетіне түсіп, 1929 жылы 27 жасында үздік аяқтайды.

Университетті бітірген соң Ташкенттегі Орта Азиялық еңбекті ұйымдастыру және сауықтыру институтының психихалық-техникалық лабораториясында бастық болады. Осы кезде «Ташкенттегі жасөспірімдердің кәсіптік бағдарламасы», «Мақта тазалайтын Джин машинасын меңгеру мамандығы», «Ташкенттегі өндірістік мекемелердің санитарлық-гигиеналық шаралары» деген еңбектерін бастырып шығартады.

Осы жылдары ол психология, педология ғылымдары саласында бірнеше еңбектер жазады. Т.Барановпен бірлесіп «Вопросы конструирования национального теста» («Советская психотехника», 1933, N1), «Мектеп группаларын комплектеу» (Алматы, 1934), «Қиын бала», «Политехникалық мектеп», (1933, N7–8), профессор А.Залкиндтің «Педологиясын», профессор П.Шимбиревтің «Педагогика» оқулықтарын қазақ тіліне аударды. Осы еңбектерде психологиялық терминдердің қазақша баламасы көп кездеседі.

С.Балаубаев еңбектері қазақ психологиясының тарихынан елеулі орын алады. «Мектеп группаларын комплектеу» (Қызылорда, 1934, 16 бет) атты еңбегінде психология тұрғысынан сынып ұжымын құру жайында ақыл-кеңес береді. «Автор оқушыларды бірыңғай бөлу қажет, өйткені, әр баланың оқу қызметі түрлі болса, топтың оқу жұмысы қиынға соғады, олар ақыл жетілуі мен дене бітімі жағынан да бірыңғай жақын болуы тиіс. Бір топ дене жетілісі ұлылы-кішілі болып, үлкен бала мен кішкене баланың қатар отыруы, бала психологиясына орайласпайды, үлкендігі таудай бала мен үлкендігі құлындай баланы қосып оқытуға болмайды. Оқушылардың сезім-эмоция, ерік-жігер ерекшеліктеріне орай класс тобы төмендегіше құрылғаны дұрыс: «Эмоция – қайрат өзгешелік жағынан топ түрлі болуы керек, өйткені, оқу тобының бірін ылғи ұйымшыл, екіншісін ылғи ұйымсыз балалардан, бірін ылғи пысық балалардан, екіншісін ылғи сылбыр балалардан, біріншісін – ылғи бастаған ісін аяқтай алатын табанды балалардан, екіншісін – ылғи бастаған ісін тастап кететін тыңғылықсыз балалардан түзуге болмайды» (С.Балаубаев Ұлағат порталы/1934, 5 том, «Қазақстан әдебиеті» мақаласы).

1930-1932 жылдары Ташкент қаласындағы Қазақ педагогикалық училищесінде сабақ береді, Ортаазиялық әлеуметтік қорғау ғылыми-зерттеу институтының зертханасын меңгереді.

Сондай-ақ, Қазақ КСР Халық ағарту комиссариатында балалар әдебиеті бөлімінің төрағасы болған. Ол әдеби энциклопедияда ақын ретінде көрсетілген. 1932 жылы аталған еңбектерінің жарық көруіне байланысты Қазақстандағы ВАК (төрағасы Меңдешев) психология ғылымдарының кандидаты және доцент атағын қоса береді. 1932 – 1935 жылдар аралығында КазПИ-інде психология кафедрасының меңгерушісі. Орал қаласындағы педагогикалық институтқа доцент болып ауысады, осы жерде қазақша «Психология» кітабын жазып шығарады. Бірақ, бұл еңбектері С.Балаубаевты «Халық жауы» деп тұтқындап, соттағанда өртеп жібереді.

С.Балаубаев 1932-1937 жылдары Алматы, Орал, Қарағанды педагогикалық институттарының кафедра меңгерушісі болып жұмыс істеді.

1935 жылы Распеннің «Мюнхаузен оқиғалары», Лермонтовтың «Демонын», Куприннің «Одеся» деген әңгімесін аударып «Қызыл Қазақстан» журналына жариялатуға барған кезден басталған С.Балаубаевтың ұстаздық, ғылыми тағдыры оның № 5 статьямен 1937 жылдың қараша айында қайнаған ғылыми-педагогикалық қызметі кенеттен үзіледі. Оны ОГПУ қызметкерлері қамауға алып, 20 жыл бас бостандығынан айырады. «Алаш» партиясына мүшелігі үшін «халық жауы» белгісі «Қазақстан Большевик» журналында «Пролетар студенттерін коммунистік тәрбиелегені үшін» тақырыбындағы аймақтық партия комитетінің үгіт-насихат және насихаттау бөлімі қызметкерінің мақаласы тұтқындауға себеп болды.

С.Балаубаевтың «Халықаралық топқа» қатыстылығы туралы іс бойынша материалдарда ол оны ұйымдастырушылардың бірі деп аталды. 1954 жылы қамаудан оралған соң, С.Балаубаев өзінің қызы тұрған Теміртау қаласындағы мектептердің біріне логика мұғалімі болып орналасады.

1956 жылға дейін ІІМ арнайы ұсынысының тұрақты бақылауында болады. 1956-57 оқу жылының басында Қарағанды педагогикалық институтының ректоры Сейтқали Баймурзиннің ұсынысы бойынша С.Балаубаев доцент атағына қайта қабылданып, Педагогика және психология кафедрасының меңгерушісі болып тағайындалады.

1956 жылы № 22/179-н ұйғарымымен Қазақ КСР Жоғарғы Сотының Қылмыстық істер жөніндегі сот алқасы С.Балаубаевтың барлық құқықтары қалпына келтіріліп, ақталды.

Сол 1956 жылдан бастап ол Қарағанды педагогикалық институты мен университетінде психология кафедрасының доценті және педагогика және психология кафедрасының меңгерушісі болып жұмыс істеді, сонымен қатар аспиранттардың психология бойынша ғылыми жұмыстарына жетекшілік етті.

Қазақ КСР Халық ағарту комиссариаты жанындағы Балалар әдебиеті секциясының төрағасы қызметін қоса атқарады. Ол педагогтарды психологиялық даярлаудың бірегей жүйесінің авторы.

Сондай-ақ, ол белгілі тұлғалар Әлімхан Ермеков, Жайық Бектұров, Сайдиль Талжанов, Жұмабай Орманбаев, Ғабиден Мұстафин, Ғабит Мүсірепов, Ислам Жарылғапов, Гали Мусалитимов және басқа да қоғамның ғалымдарымен жұмыс істеді, араласып, достық құрды. Ғабиден Мұстафин, Ислам Жарылғапов ғалымның бала кезден достары болған.

Ол сол кезде құрметті атаққа ие болған төрт ғалымның бірі болды. Оның тыңдаушыларының арасында кейіннен көрнекті мемлекет, қоғам қайраткерлері, Қазақстанның ірі ғалымдары болған студенттер – жазушы Әди Шәріпов, Қазақ КСР ағарту министрі Кенжалы Айманов, КСРО Педагогика Ғылымдары Академиясының корреспондент-мүшесі, филология ғылымдарының докторы, профессор, Кеңес Одағының Батыры Мәлік Ғабдуллин болды.

Мен осы алғашқы ғұлама ғалым-ұстаз жайлы материалдарды іздестіріп жинақтаған кезде (1997 – 2000 ж.ж.), Қарағандыда тұратын бауыры Балаубаев Борис және шәкірті Сәбит Бармаханбетұлы деген қарттармен кездескен едім. Сонда Борис Балаубаев көзіне жас алып, былай деп есіне қинала-қинала түсірген болатын: «Его незабываемый образ, аналитический ум, богатый жизненный опыт, человекалюбие, обширное знания, глубокое понимание жизни снискали Саке всеобщую известность и любовь.

Однако судьба не баловала его. По ложному обвинению он провел в лагерях со строгим режимом содержания шестнадцать лет с лишним, даже после освобождения за ним была слежка НКВД.

… Саке незаслуженно забыт и предан забвению. Наши потомки не простят нам этого» (Борис Балаубаев, Ғалымның 100 жылдығы қарсаңындағы ғылыми жинақ, 29.10 2001., 3-4 б.б. ). С.Балаубаев психологиялық қоғамның республикалық, бүкілодақтық съездерінің, XVIII Дүниежүзілік психологтар конгресінің делегаты болды.

Институт ректорының Балаубаевқа көрсеткен сенімі абыроймен ақталды. Қысқа уақыт ішінде ол оқу-әдістемелік және ғылыми-педагогикалық жұмыстың көптеген бағыттары бойынша орасан зор еңбек атқарды. Кафедра меңгерушісі, аспиранттар мен студенттердің ғылыми жұмыстарына жетекшілік етті. Оның жұмыс істеген уақытында кафедрада Ескендір Сәдуақов, Теміртай Қамзабаев, С.Матяшт. т.б. қызмет істеді. Онымен қатар, Ғалымның басшылығымен Мейрам Иманбеков, Заманбек Ахмедин, Бақыт Орманбаева, Василий Верхов, Бахи Хамзин, Василий Иванович Щербина сияқты танымал адамдар кандидаттық диссертацияларын қорғады.

С.Балаубаевтың шығармаларына өлеңдер жинағы (1930), «Барон Мюнгхаузеннің саяхаты», К.Треневтің әңгімелері, М.Салтыков-Щедриннің сатиралық ертегілері және «Әбжекенің әңгімелері». Шығармашылық қиялын дамытуға арналған балалар кітабы (1961 жылы баспаға дайындалған). «Болжамшы Абдулла». Атеистік тәрбиенің негізін беретін балаларға арналған фантастикалық кітап (1961 жылы баспаға дайындалған). «Қошан». Отбасындағы әйелдерге қатысты зорлық-зомбылықты әшкерелейтін өлеңдер («Бостандақ туы» газеті 1972, 1921. 21.) жатады.

1966 жылы психолог Абдулла Темірбековпен бірге педагогика институттары мен университет студенттері үшін қазақ тілінде психология бойынша алғашқы оқулық шығарды.

С.Балаубаевтың тәрбиеленушілерінің бірі, Қазақстан Республикасының Халық ағарту ісінің үздігі О.Құдышев 1999 жылы «Индустриальная Караганда» газетіне «Ғалым-психолог, С.Балаубаев» туралы жариялаған мақаласында: «Жастайымнан менің дана ойларды жинау қызығушылығым бар. Олар тұтас блокнотта жинақталған. Олардың арасында С.Балаубаевтың өмірлік жағдайларына мұқият бақылау нәтижесінде пайда болған афоризмдері бар. Солардың бірі: «Адамдармен сөйлесе отырып, бәрі өз іс-әрекеттерінде логиканы басқара алмайтынын есте сақтаған жөн. Адамдар әдетке тән, олардың көпшілігі мақтаныш пен мұқияттылық сезімімен қозғалады. Адам табиғаты осындай: адам қалай дұрыс емес болса да, ол бәрін айыптауға дайын, бірақ өзін емес. Сондықтан, сіз біреуді сынағыңыз келсе, сын пошта көгершін сияқты есте сақтаңыз: ол әрқашан қайта оралады. Егер, таяқшаның бір ұшы келсе, екіншісі сені ұрады». Сәлкен Балаубаевтың өзі ешкімді сынаған жоқ. Ол әрқашан таңдануға және мақтауға дайын болды, адамдардың кемшіліктерін табуды ұнатпады. «Мен кездескен әрбір адам мені қандай да бір салада артық көреді. Осы салада мен одан оқуға тырысамын. Ал басқа адамдардың жақсы қасиеттерін жақсы білуге тырысамыз. Жағымпаздық туралы ұмытпаймыз. Жағымпаздық– арзан мақтану. Жағымпаздық жасанды және жалған монетаға ұқсас, ол ақырында сізді ұятқа қалдырады» – деген. Бұл тек Сәлкен Балаубаевтың психологиялық суреттерінен бөлек жолдар ғана. Олар жарық көруге тиіс екеніне сенімдімін. Сәлкен Балаубаевтың баға жетпес мұрасына Білім Министрлігі, ғылыми-әдістемелік институты, оның шығармашылығына немқұрайлы қарамайтын адамдардың назарын аудартқым келеді» деп пікірін білдірген (1999.2.02. Индустр. Караганда).

Сәлкен Балаубаевтың 100 мерей тойы, ғалымның сол кезде (1989-2000) бізде табылған деректерге байланысты туған жылы 1901 жыл деп көрсетілгендігіне орай, 2001 жылы атап өтілді. Оған ғалымның жиен шөбересі Қарағанды облыстық музей қызметкері Айгүль Омарова, алғашқы аспиранты психология ғылымдарының кандидаты, доцент Бақыт (Октябрина) Орманбаева, басқа туысқан, көзкөргендері, бауыры Борис Балаубаев қатысып, салихалы естеліктер айтты.

Осы қарсаңда шәкірті Сәбит Бармұханұлымен де сұқбат-интервью алғанмын (Б.Әмірова). Ол кісі өз әңгімесін: 1936-37 нәубет жылдары қазақ халқы дүрбелең қу заманның күйзелісіне ұшырады. Халқымыз «Патшасы зұлым болса-халқы зарлайды» дегенді көрегендікпен айтқан ғой», – деп бастады.

Сол кездегі қазақ өлкелік партия комитетінің насихат үгіт бөлімін басқарған бір «мықты», «Большевик Казахстана» журналының 1936 жылғы 21 нөмірінде шыққан «Пролетарлық студенттерге коммунистік тәрбие беру үшін делінген мақалада: Давать нашу молодежь всяким Салкенам мы не можем, закон эпохи для Балаубаева (бывший алашординец, доцент педаолгий), это он и подобные ему не должны и не будет занимать места советских кафедрах» – деп жазды, деп қарт күрсіне сөйледі.

… Ату жазасына кесілетіндерге тәртіптің қатаңдығы сонша, күнде жауапқа екі аяғын бұғаулап, екі жағынан күзетші жүріп апаратын. Сондай күндердің бірінде жауап алушы жас жігіт Сәкеңе аса жылы қарағандай көрінеді. Біраз үнсіздіктен кейін әлгі жігіт: аға, сіз мені танымадыңыз ба, мен өзіңіз оқуға түсіруге көмектескен екі баланың бірімін ғой, екеуімізде оқуды жақсы бітіріп шықтық. Қасымдағы орыс жігіті де жоғары қызметте, ол да келіп қалар, сізге қалай көмектессек екен, – деп қиналғанын білдіреді. Сөйтіп, әлгі екі жігіт өздеріне қамқор болған ағаларын әупірімдеп жүріп ату жазасынан алап қалды. Міне, «мың жақсылық жасасаң – ең болмаса бірі қайтады» – деген осы деп, Сәбит ақсақал естеліктен шаршап қалғанын аңғартты.

Осы 2000 жылы алғаш рет бүкіл жастар қауымының алдында ғалым-ұстаз, психолог, филолог Сәлкен Балаубаев есімі жарыққа шықты. Мерейтой барысында, психология ғылымдарының докторы (ол кезде кандидат), профессор Б.Әміроаның бастауымен Е.Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университетінің психология кафедрасы жанынан Сәлкен Балаубаев атындағы этнопсихология, этнопедагогика ғылыми-зерттеу орталығы ашылды. Бұл күндері С.Балаубаев дәрісханасында 2001 жылдан бері күнделікті дәрістер мен «Балаубаев оқулары» өтіліп тұрады.

Осы мерей тойда ғалымның алғашқы аспиранты, психология ғылымдарының канидаты, доцент Октябрина (Бақыт) Орманбаева: «Мен сәтті қорғап шыққанда Сәлкен Балаубайұлы «жас баладай» қатты қуанып еді», – деп жарқын көңілмен еске алды. Ұстаз классикалық музыканы жақсы көретін. «Домбырада ойнақы, шеберлікпен ойнаған. «Ғылыми кеңес барысында Сәкен Сейфуллиннің «Тау ішінде», Н.Тілендиевтің «Құстар қайтып барады» т.б. әндерді жақсы көріп, үлкен әсермен айтуды ұнататын. Маған домбырада ойнауды үйреткен сол кісі еді» – деп ерекше толқумен еске алатын шәкірті Октябрина Кәрімқызы (қазір бұл кісі дүниеден өтіп кетті. Осы адамдардың бәрі бақилыққа озды). Көзкөргендер азайды деген осы шығар. Ол шәкіртімен шынайы қарым-қатынаста бола белетін тәлімгер, жақын дос, сыпайы, білімді адам болғандығын әңгімеледі.

Заманымыздың үлкен ұстаз-ғалымы, өте байсалды, қарапайым, жылы жүзді болатын. Сағатбек Дәрібекұлынан ұстазы Сәлкен Балаубаев туралы сыр тартып, сұхбаттасуды сұрағанымызда бойынан, жүрегінен үлкен толғанысты аңғарған едік.

«Қазақтың біртуар ұлы Сәлкен Балаубаев ақылы – асыл, аты – аңыз, ардақты ұстаз ретінде есімі ел есінде сақталатын, ерекше тұлға еді дейді кешегі шәкірті, бүгінгі профессор ағамыз ұстазым еді. Ия, бірегей тұлғаның шәкірті болудың өзі шәкірт үшін бір бақыт екені белгілі болса керек. 1960 жылы Қарағанды педагогикалық институтының инженерлік физика факультетіне оқуға түстім. Сол жылы енді бірінші курстың табалдырығын аттаған бізге алғашқы дәрісті педагогика кафедрасының меңгерушісі, доцент Сәлкен Балаубаев ағайымыз оқыған еді. Аудиторияға еңсесі биік, кең иықты жылы шырайлы, жүзі мейірімді, кең маңдайлы абыз қарт кіріп келді де баяу кафедраға көтеріліп, балаларым мен сендерге дәріс беретін Сәлкен Балаубаев деген ағайларың боламын деді. Сол кездесу көз алдымда кеше ғана болғандай есімде сақталып қалды. Сол сәтте біздің жаңа жағдайға бейімделуімізге, бір-бірімізге жақындасуымызға ағайымыздың ықпалы ерекше болды. Алғашқы күннен бастап балалар сіздер осында «қалай келдіңіздер, қайдан түстіңіздер?» – деп сұрады. Аялдамаға қалай келдіңіздер? Қандай көлікпен жеттіңіздер? – деді. Шындығында біз «аялдама» деген сөзді сол кісіден естідік. Бізді қоғамдық ортада кез-келген ұлттың өкілімен ортақ тіл табысуға, дұрыс қарым-қатынас жасау мәдениетіне баулыды. Көпшілік орындарда өзгелерге ыңғайсыздық туғызбай жүріп-тұруда мәдениетті болуға шақырып отыратын. «Бұл сіздердің мәдениеттілігіңіздің белгісі» – деуші еді. Күн сайын ағайымыздың дәрісі тартымды өтетін, әрбір айтқан сөзіне үлкен тәлім-тәрбие, ерекше өнеге алатынбыз. Дәріс оқығанда ерекше күй кешетін, біздің білетініміз ағай дәрісті қағазға қарамай оқитын. Әрбір өткен дәріс біз үшін баға жетпес, құнды білімнің негізі болып қаланды. Біз мектепте оқып жүргенде «Логика» деп аталатын сабақ оқығанбыз. Бірақ сол оқулықтың авторы жазылмаған еді. Кейін білдік бұл оқулықтың авторы бізге сабақ беріп жүрген Сәлкен Балаубаев ағайымыз екен.

Біз оны студент боп оқып жүргенде ғана білдік. Бірде Сәлкен ағайымыздың сол кездегі саяси қуғынға ұшырағаны туралы білдік. Сол кездегі солақай саясат салқыны айналып өтпеген екен. Ағай сол саяси жағдайдың құрбаны болып ұзақ уақыт елден жырақ қиын күндерді басынан өткізген екен. Бір сөзінде ағайымыз: «…сол кезде Қазақстанда алғаш рет педагогикадан кандидаттық диссертация қорғаған адам едім деп сөзін түйіндеген» болатын. Ағайдың өзіндік ұстанымы, өз жұмысын ерекше жақсы көретіні айқын көрініп тұратын. Қандай тақырыпта дәріс оқыса да тоқтамайтын, жан тебіренісімен оқыған дәрісі біз үшін өте қызықты, ұнамды әсер қалдыратын» – деп сондай сүйіспеншілікпен, құрметпен, мейіріммен өз естелігін аяқтады. (09 декабря 2017 года Семейная реликвия Автор: Нина КРАМЕР).

Ал, Салкен Балаубаевтан дәріс алған тарих факультетінің докторы, академик Е.Бөкетов атындағы ҚарМУ-дің профессоры Әлімжан Телғарин былай есіне алады.

Ол кісі – өте қарапайымдылығымен ерекшеленген адам. Бірде, 1959 жылы КСРО–ның жоғары және орта арнаулы білім беру министрлігінен, министрдің өзі қол қойған, хат алады. Министр хатында: Сәлкен Балаубаевтың тіршілігіне, аман оралғанына шексіз қуанышын білдіре келіп, ғылым кандидаты атағын қайта алмай-ақ докторлық диссертация қорғауын ұсынады. «Менің осы жағдайым докторлыққа тұрмай ма» деген екен. Бұдан біз С. Балаубаев бойындағы дарындылық негізі – қарапайымдылықты байқаймыз. Ғалым тұлға еш уақытта мансап, байлық қумаған, көпшіл адам болған, ерекше жан. Ол дәріс барысында аздап қалжыңдап, қалтасындағы құртын бір сорып қойып, қызықты сабағын өткізе берген. Мұны біз шәкірттері мен сол кездегі көзкөргендер естеліктерінен көреміз.

Қазақ психология ғылымының негізін салушылардың бірі белгілі жазушы Жүсіпбек Аймауытов болса, оның жолын қуған ізбасары ғалым С.Балаубаев еді (Сәлкен аға үнемі дәріс барысында «Менің пірім – Ахмет Байтұрсынов», – деп, қолынан Ахаңның «Әдебиет танытқыш» кітабын тастамайды екен. Ол кезде 1937 жылы бұл сөзі өзіне жала болатынын қайдан білсін. Серік Оспанов та («көнекөз қария Жақсылық атаның әңгімесі» құптайды). Ол Қазақстанның алғашқы психология ғылымдарының кандидаты (1932жылы 30 жаста) болатын. Ғылыми жетекшісі, бүгінде бізге таныс орыс ғалымы, психолог, профессор Николай Добрынин болған. Бірақ, оған «Алашорданың доценті» деген атақ тағылады.

Көп еңбектерін тұтқындаған кезде өртеп, жоғалтып жіберген. «Оны істеген өзінің бір кездегі оқушысы болды» – деп, апасы Күләнда есіне алатын. Қазір Күләнданың қызы (Қарағандыда.) мен шөберелері Айгүл, Қайрат т.б.

Ғалымның жиеншары Айгүл Омарова атасын еске ала отырып: «Знания и ум молодого ученого помогли выжить Салкену в тяжелейших условиях лагерных лет. Даже здесь он завоевал авторитет и уважение не только среди политзаключенных, но и среди уголовных преступников, которые дали ему прозвище «Академик». После освобождения Салкен Балаубаев отправился на поиски своей жены Алексасндры Галиховской, с которой прожил совместно совсем мало; но обнаружил в Москве ее могилу…» дейді.

Сәлкен Балаубаев босағаннан кейін Теміртауда тұратын өзінің алғашқы әйелінен туған Күләнде деген қызын тауып алады. Ол кезде оның төрт баласы бар еді. Бір ер баласына әкесінің есімі жойылып кетпесін деп Қанат Балаубаев деп қойған екен. Қызы (12-13 жаста) әкесін Оралда тұтқындағанда НКВД-лықтардан бірер ескі фотосын тығып қалады.

Мұнымен қатар, 2020 жылы 120 жылдығына орай психология ғылымдары докторы, профессор Бибісара Әубәкірқызының жетекшілігімен Айжан Сейдуәли «Ғалым-психолог Сәлкен Балаубаевтың Қазақстанның психология ғылымына қосқан үлесі» атты магистрлік диссертациясы, ғылыми дәрежеде зерттеліп, зерделеніп қорғалды. Әлі де болса осы төңіректе көп жұмыстар жасалынбақ.

Енді кезінде жойылып кеткен еңбек тізімдеріне қысқаша көз жүгіртсек: 1930 жылы Ө. Тұрманжановпен бірігіп жазған «Енбек пен мектеп» оқулығы; «Психология межличностных отношений в колониальном ауле и их изменения при социализме»; «Сборник школьных групп» аударма(1934); «Алғашқы мектеп жасындағы балалар ерекшеліктері» «Қазақ мектебі» жорналы; «Қазақ тіліндегі психологиялық-педагогикалық ғылыми терминдерді нақтылау мезгілі жетті» атты мақаласы «Орталық Қазақстан»; Педагогическая повесть «Воспитание в трех семьях»; «Метод Бине-Симона, приспособленный к исследованию умственного развития казахских детей» Орта Азия балаларын зерттеу әдістері (сборник статей САГУ) 1930 ж.; «Профессиональная ориентация подростков-юношей». Ташкент қ. 1931 ж. «Развитие трудовых навыков и овладение профессией хлопко-очистительной машины «ДЖИН» 1931 ж.; «Гигиенические условия производственных помещений г. Ташкента» 1932 ж.; «Психологические возрастные особенности» 1932 ж.; «Трудный ребенок» «Политехническая школа», 1933 ж. т.с.с. (Еңбектері толықтырылуда).

Сәлкен Балаубаевтың бұл еңбектерінде қазіргі жағдайдағы психология және басқа ғылымдарда қозғалып жатқан көптеген мәселе ғылыми түрде зерттелген. Ендеше, С.Балаубаевтың бұл салаға қосқан үлесі ұшан-теңіз. Мұндай ұстаз-ғалымның аты да еңбектері де Қазақстанның рухани байлығының өзегі боларлық.

Былтыр Е.Бөкетов атындағы Қарағанды университетінің ректоры Нұрлан Дулатбековтің басшылығымен даярланған «Қалдырған ізі мәңгілік» атты университеттің қалыптасуына өз үлесін қосқан ғалымдар мен оқытушылар жайлы еңбекке С.Балаубаев есімі енгізілді.

Демек, ғалым-ұстаздың есімі жастар жүрегі мен халық аудиториясында мәңгі сақталуға тиіс және оның еңбектері бүгінгі «Жаңа Қазақтанды» қалыптастырушы жастар психологиясының жаңаша дамуына үлесін қосады деген сенімдемін. Ғалымның өмір мен еңбек жолы заманауи жастардың бойында рухани қалыптасуына, патриотизмін, ұлтына деген жанашырлығын, табандылығын, мақсаткөздеушілігін, парасаттылығын дамытуға үлгі болып, ұрпақ жүрегінде ұялауы тиіс деген ойдамын.

Ғұлама ғалым, ұстаз, профессор Сәлкен Балаубаев есімі Ахмет Байтұрсынов, Сәкен Сейфуллин сынды ұлы тұлғалармен қатар ескеріліп, мектеп, көшеге есімі берілуі тиіс деген көзкөргендері мен шәкірттерінің пікірін, ұсынысын, қазақ қауымы, оқырмандары, ұстаздарының қолдауын сұраймын.

Бибісара ӘМІРОВА,

Е.Бөкетов атындағы ҚарУ-дың профессоры,

ҚР ПҒА академигі, психология ғылымдарының докторы, профессор.