Сахнаны сағынып жүрмін

1990 жылдың тамызы естеріңізде ме? «Медеу» мұз айдынында өткен Халықаралық І «Азия дауысы» фестивалі ше? Сол жолғы бәсі биік өнер бәсекесінде топ жарып, әлем назарын өзіне аудартқан ән думанында бірінші орын иеленген «Роксонаки» тобы естеріңізде шығар, бәлкім… Сол жылдары аты аңызға айналған этно-рок тобының әншісі Серік Көшкінбаевтың жерлесіміз екенін ұмытпаған боласыздар…

«Орталықтың» «Қайдасың, қасқа құлыным?» айдары – бір кездері жұлдыздай жарқырап, кейінгі жылдары ел назарынан тыс қалған таланттарды тауып, елмен қайта қауыштыруды мақсат тұтқан жоба. «Жоқ іздеген» жобамыздың бүгінгі қонағы – әлгінде айтқан «Роксонаки» тобының әншісі, Халықаралық «Азия дауысы» фестивалінің лауреаты, жерлесіміз Серік Төлеуханұлы.

Қазақ эстрадасына тың бағыт (этно-рок) әкеліп, тыңдарманның жүрегін жаулаған «Роксонаки» неге тарап кетті? Топ мүшелері қазір қайда жүр? Бір сәтте үш өнерпаз алты түрлі аспаптан (домбыра, гитара, синтезатор, шаңқобыз, сазсырнай, шертер) сиқырлы саз төгілдіріп, алты құрлықтың әнсүйер қауымын елең еткізген ақжолтай топтың Алматыда «Азия дауысы» фестивалі өтетінін байқауға алты күн қалғанда естігені рас па? Арқа жұрты «Серік сері» деп, алақанға салған Көшкінбаев­тың сахнадан тысқары тағдыры қалай шиырлауда?

Осы сауалдарға жауапты Серік серінің өзі берсін…

«Азия дауысы» фестивалі өтетінін алты-ақ күн бұрын білдік»

– Серік аға, әңгімемізді 1990 жылдың тамызынан бастасақ… Алатау бөктеріндегі тамаша жеңістеріңіз тамсана жырлау­ға тұрарлық жетістік еді ғой… Халықаралық «Азия дауысы» фестиваліне іріктеуден қалай өттіңіздер?

– Иә, жадымыздан мәңгі өш­пейтін жарқын күндер еді ғой – 1990 жылдың тамызы… Мен ол кезде Жәйрем кентінде құрылыс тресінде қарапайым құрылысшы едім. Кенттің Мәдениет үйінде өзімізше топ құрып, мерекелерде сахнаға шығып жүрген өнерге іңкәр, әнге ғашық албырт кезіміз. Тобымыздың жетекшісі – Руслан Карин, музыканты – Николай Думитреску, әншісі – мен. Руслан досым кейін қазақ эстрадасына Руслан Қара болып танылды.

Сол Руслан бір күні келіп: «Радиодан естіп қалдым. Алматыда Халықаралық «Азия дауысы» фестивалі өтеді екен. Бағымызды сынап көрсек, қайтеді?», – демесі бар ма… Жұмыстан келіп, дайын­дыққа жиналып жатқанбыз. Руслан ұйымдастыру алқасының те­лефонын да жазып алған екен. Хабарлассақ, байқауға бір-ақ апта қалыпты. Уақыт – тығыз. Не істемек керек? Алматымен сөйлестік. Олар фонограмма сұратты. Келесі күні Жезқазған қаласына ба­рып, студияда ән жаздырдық. Оны бірден Алматыға жіберген едік. Хабар тез келді. Іріктеуден өтіппіз. Бірақ, алдымыздан тағы бір кедергі шыға келсін… Ұйымдастырушылар ор­ындайтын әндеріміздің кәсіби деңгейде жазылған фонограмма­сын сұратыпты. Бұл төңіректе ондай ән жазатын кәсіби студия жоқ. Тағы дағдардық. Ташкентте бар, Мәскеу­де бар. Не де болса, тәуекел етіп, Мәскеуге тарттық. Жолымыз болып, әндерімізді кезексіз жаздырып, бірден Алматыға тарттық.

Бір аптаның мұғдарында ойға шауып, қырға безген еңбегіміз ақталып, әлемнің 18 елінің 56 кү­міс көмей, жезтаңдай әншісі қатысқан «Азия дауысы» фестивалінен бірінші орын алдық.

– Бәрекелді! Іріктеу сына­ғынан фонограммамен өткізсе, талап жеңіл болған сияқты ғой…

– Фонограмма болғанда, дауысты қазіргідей компьютермен тазалау, үніңді түрлендіру деген жоқ қой ол кезде. Оның үстіне, Жезқазғанның әуесқой студиясында жазылған өз даусың. Жанды дауыстан еш айырмашылығы жоқ. Қазылар алқасы – әлемнің әр түпкірінен келген өңкей ығай мен сығай. Бағымызға қарай, қазылар алқасында бірыңғай шетелдік мамандар болды. Алдын ала жіберген фонограмманы да, кейін сахнада жанды дауыспен айтқан әнімізді де бағалаған – шетелдіктер. Кім білсін, егер қазылар алқасында қазақстандық музыка мамандары болса, «Азия дауысының» финалы тұрмақ, іріктеуінен өте аламыз ба?!

Шынымен-ақ, сол жолы қазақ­тар қазылық етіп, рушылдық пен жершілдіктің құрбаны болып кетсек, «Роксонаки» деген топ болғанын бүгін ешкім білмес еді. Шалғайдағы Жәйрем Мәдениет үйінің көркемөнерпаздар үйірмесіндегі әуесқой топтың бірі болып қала берер едік…

– Сол уақытта Сіздердің жеңістеріңізге бөркін аспанға атып қуанған жанкүйерлері­ңіз­дің бірімін. Алайда, «Роксонаки» туралы алып-қашпа әңгіме желдей ескенін де білеміз. «Мұндай топ болмаған екен. «Азия дауысына» жиналып бара салыпты. Бақтары бар екен, бірінші орын алып келді» деген қауесетті де құлағымыз шалып қалған. Сол рас па?

– Жоқ. Құрылғанына көп болмаса да, «Роксонаки» тобы бар еді. Айыбы – танымал емес. «Азия дауысының» алдында ғана Шымкентте «Рок – есірткіге қарсы» атты Бүкілодақтық рок-фестивальге қатысқанбыз. Бұл байқау емес, Одақтың небір жарық жұлдыздары қатысқан акция-концерт форматындағы фестиваль еді.

– Елден елеусіз аттанып, керемет олжамен оралған топты Арқа жұрты ғажап ықыласпен қарсы алғаны да есімізде. Сол кездегі билік тізгінін ұстаған партия, кеңес серкелерінің Сіздерді шығарып салуға жарамағаны шындық па?

– Шығарып салатындай біз әлі танымал емес едік қой. Сондық­тан, ешкімге өкпе артуға тиіс емес­піз. Рас, концерттік киі­мі­міздің болмағанына, аспаптарымыздың тозығы жетіп тұрғанына, жолға қаражатымыздың жоқтығына қиналдық. Қарызданып-қауғаланып аттандық. Ал, шығарып салмады деп, ешкімге ренжіген жоқпыз.

«Бізді қазақ жырауларының рухы қолдады»

– Сіздер қазақ эстрадасына мүлде тың бағытпен келдіңіздер. Жасыратыны жоқ, этно-рок деген жанрды сол уақытта «Роксонаки» тобының атауымен қатар естідік. Бұл бағытты таңдау­ларыңызға не түрткі болды?

– Өткен ғасырдың 60-90 жылдары қазақ эстрадасының бағын жаққан, жұлдызын жарқыратқан кезең болды. Оны ешкім жоққа шығара алмайды. «Той жыры» әнімен көрермен көзайымына айналған «Дос-Мұқасан» тобынан бастап, бүгінгі «МұзАРТ»-қа дейінгі топтардың өнерін бағалау­ға тиіспіз. Оның сыртында Роза Бағланова, Бибігүл Төлегенова, Нұрғали Нүсіпжанов, Ескендір Ха­санғалиев, Роза Рымбаева, біз­бен бірге «Азия дауысының» лау­­реаты (екінші орын) атанған Мақпал Жүнісова сынды жеке ор­ындаушыларды қайда қоярсыз?!

Міне, осынша талантқа бай, деңгейі жоғары қазақ эстрадасына төңкеріс жасау мүмкін емес еді. Жаңалық ашып, құбылыс боламын деу бос әурешілік екенін түсіндік те, біз этно-рок жанрын таңдадық. Репертурамызға жырау­лар поэзиясының толғауларын таңдап, Руслан досымыздың әрлеуімен әнге салып, оны шаңқобыз, сазсырнай, шертер секілді көне аспаптардың және қасиетті қара домбыраның сүйемелдеуімен орындадық та, естір құлаққа ерекше әсер сыйладық. Топтың үш мүшесі бір әнді екі аспапты алмас­тыра отырып орындадық. Соның арқасында жарқ ете қалдық десем де, болады.

– Тамаша! Сіздерге дейін бұл бағытта танымал болу былай тұрсын, этно-рок жанрында ән салған топ болған жоқ. Білуімше, бүгін де сол дәстүрді жалғас­тырып жүрген ізбасарларыңыз және жоқ. Сонда да құбылыс болған жоқпыз дейсіз бе?

– Иә, этно-рок бағытында ән айтқан жалқы топ – «Роксона­ки». Жасыратыны жоқ, біздің ән­деріміздің тыңдаушысы аз болды. Сол уақытта «Роксонакидің» орындауындағы әндерді Қытай, Моңғолия қазақтары керемет тыңдайды екен. Мойындау керек, жыраулық дәстүрдің эстрадаға бейімделген формасын біздің орта тосырқай қабылдады. Ол үшін де ешкімді кінәлап, көпке топырақ шашуға болмайды. Уақыт – солай, заман – солай…

Біз сонда да алған бетімізден қайтқан жоқпыз. «Азия дауысындағы» өнерімізге риза болса керек, қазылар алқасының мүшесі, канадалық музыка маманы Озалиния Кан бізді Канадаға бүкіләлемдік фольклорлық өнер фестиваліне шақыратынын көпшіліктің алдында мәлімдеді. Бұл шақырту біз үшін «Азия дауысының» жүлдесінен де маңызды болған. Канадаға керемет қанаттанып барып, тағы да алты құрлықтың бұлбұлдары бақ сынаған дүниежүзілік фестивальде бірінші орын алдық.

Фестивальден кейін Канаданың Оттава, Торонто, Виннипег және Монреаль қалаларында болып, күніне 2-3 концерттен бердік. канадалықтар қазақ өнерін кере­мет қабылдады. Кейін ризашы­лықтарын білдіріп, Алматыға те­ле­факс жолдапты.

Жалпы, «Азия дауысы» болсын, Канада фестивалі болсын, біздің абыройымызды асырып, мерейімізді тасытқан – жыраулар поэзиясы. Сөз жоқ, бізді жыраулар рухы қолдады.

– «Азия дауысы» байқау­ында орындалған әндерді кім таңдады?

– Біз ымыралы топ болдық. Біреуміз әрі, біреуміз бері тартқан кезіміз болған емес. «Азия дау­ысында» орындаған Бұқар жыраудың толғауы мен Мұқағали Мақатаевтың сөзіне жазылған шымкенттік композитор Мұхтар Құраловтың «Қырқыншы жылғы бесік жыры» әні ортақ талғамның таңдауы болды. Дегенмен, топ жетекшісі болғаннан кейін Руслан досымыздың репертуар таңдауда бір дауысы артық тұратын.
Қазір де өзімнің жеке репертуарымда Асан Қайғының, Бұқар жыраудың, Шалкиіз, Доспанбет, Үмбетей бабаларымыздың толғау­лары бар.

– Топтың атауын неліктен «Роксонаки» атадыңыздар?

– Топ атауы да үшеуміздің ортақ келісімімізбен қойылды. Көп іздендік. Топ атауы репертуарымызға, бағытымызға сай болуына мән бердік. Бес ғасыр бұрынғы асыл мұрадан сусындататын репертуарымыздағы әндерді көне аспаптармен сүйемелдейтін болған соң, топ атауында көне дәуірден іздедік. Сөйтіп, Сақ ханшайымы Зарина билеген Роксонаки тайпа­сы туралы дерек тауып алдық. Осы атау өзімізге ұнады. Көне тайпаның атауы демесеңіз, ерекше таңдау болғанына сол «Азия дауысында» көзіміз анық жетті. Біздің өнерімізді былай қойып, топ­тың атауы туралы шетелдік басылымдар жарыса жазып жатты. Сол кезде өкінген жоқпыз.

«Біздің бөлініп кетуімізге ақшаның еш қатысы жоқ»

– Алғашқы ән жинақтары­ңызды «Тіл» деп атаған екенсіздер. Себеп?

– Біздің репертуарымыздан бастап, қолымыздағы аспапқа дейін ұлттық құндылықтарды жаң­ғыртуға мән бердік. Кез келген ұлттың жоғалып кетпеуіне кепіл болар құндылығы – тіл! Тіл болмаса, ән де болмайды. Сөзі жоқ ән ыңылдаған ырғақтан әріге бармайды ғой. Сондықтан, біз өзімізді танымал еткен әнге қарыз­дар екенімізді сезіндік те, жырау­лар қазынасының мәйекті тіліне құрметіміз артты. Сол себепті ән жинағымызды «Тіл» деп атадық.

Сіздің әріптестеріңізге берген сұхбаттарымда жиі айтамын, біздің «Роксонаки» тобының асқақ рухпен астасқан үнінен сынған айнаның сыңғыры естілетін еді. Айна деп отырғанымыз – ұмы­тылып бара жатқан салт-дәс­тү­ріміз, аса жоғары мәдениетіміз, керек десеңіз – ана тіліміз. Сол, күн көзімен шағылысқан сынықтарды жинап алатын уақыт жетті.

– Әлгінде, тыңдарманымыз аз деп қалдыңыз. Сонда да репертуар жаңартуға ұмтылмаған екенсіздер. Қазір жеке орындау­ыңызда да – толғаулар. Ұзақ жылдан кейін бергелі отырған шығармашылық кешіңізді де «Бес ғасыр жырлайды» деп атаған екенсіз…

– Өкінішке қарай, қазір жыраулар мұрасы оқылмайды. Ал, олардың асыл қазынасындағы өр рух, тәрбиелік мәні зор терең иірім, бағалы ғибрат, өнегелі өсиет бүгінгі ұрпаққа жетуі керек қой. Соны музыка арқылы насихаттауды әуел баста мақсат еткен едім. Сол мақсатымнан айныған емеспін. Айнымаймын да. «Нәтиже жоқ» деп түңілуге болмайды. Құлаққа сіңіре беру керек. Бүгін екі тыңдаушың болса, ертең ол төртеу болады. Арғы күні – сегіз…

– «Роксонаки» тобының даңқы асқақтап, абыройы алты құрлыққа жеткенімен, ғұмыры қысқа болды. Неліктен?

– Иә, топтың ғұмыры қысқа болды. Сіз ренжімеңіз, Сіздің кей­бір әріптестеріңіз айтып-жазып жүргеніндей, біз ақша бөлісе алмай тараған жоқпыз. Біздің құрылған жылдарымыз да, жұлдызды сәттеріміз де сонау тоқсаныншы жылдардың тоқырауына дөп келді. Алматыда тұрақтап қалуға мүмкіндігіміз болмады. Баспана мәселесі, отбасы жағдайы… Сөйтіп, мен Жәйреміме, Николай Думитреску Жезқазғанына қайтты. Николай қазір Германияға қоныс аударған. Руслан – Алматыда. Күні бүгінге дейін хабарласып тұрамыз. Сәлеміміз – түзу, пейіліміз – таза.

– Ән жинағын шығаруға, шетелдерге ән сапарларын ұйымдастыруға бүгінгідей демеу­ші іздеу сол уақытта да өзекті ме еді?

– Жоқ. Ол уақытта кімге кім демеуші болғандай. «Балапан – ба­сына, тұрымтай – тұсына» деген күрделі кезең еді ғой. Одақ ыдырап, Тәуелсіздігін жариялаған елдердің өзі бағыты беймәлім күйде еді. Сондай заманда демеуші іздеп, продюссерге жүгіну деген қайдан болсын?!

Тек қана сол жылдары Жәйрем кен байыту комбинатын басқарған ұлтжанды қазақ инженері Нұрша Кәкенов ағама ризамын. Алланың нұры жаусын. «Азия дауысындағы» жеңісімізден кейін бізге комбинат есебінен айлық жалақы төлеп тұрды. «Азия дауысынан» жүлдеге 10 мың сом (рубль) алғанбыз. Оған Ташкенттен 20 мың данамен күйтабақ шығардық та, концерттік киім тіктіруге тиынымыз да қалмады. Осы Нұрша ағамыз сол кезде көп қолдау көрсетіп, күйтабағымызды көбейтуге демеушілік жасады. Ұмытпаймын!

– Ендігі кезек – біздің айдардың тұрақты сауалында. Қазір қайдасыз? Оралхан Бөкейдің сөзімен, өзіңізді сағынған елдің пейілімен айтсақ – қайдасың, қасқа құлыным?

– Қазір Қарағандыдамын. Жәй­ремнен қоныс аударып келгеніме ширек ғасырға жуықтап қалды. Денсаулықтың сыр беріп қалғаны болмаса, әннен алыстаған жоқпын. «Қарным – аш, киімім – жыртық» деуден аулақпын. Ел қатарлы ғұмыр кешіп жатырмын.

– Сахнаны сағынып жүрсіз бе?

– Әрине, сағынамын. Дүбір аң­саған тұлпардың күйін кешіп жүрмін. Аңсаймын, сағынамын… (Осы кезде дауысына діріл араласып, жанарына жас үйірілді Е.М) Сахнаның құдіретін таныған өнер адамына оны сағынбау мүмкін емес.

– Бүгінгі кешке кімдер қатысады?

– Жұлдыздарды жинап, фонограммамен елдің есін тандырар жағдайым жоқ. Зайыбым Гүлнар, балам Нұрбота, Тәттімбет атындағы академиялық ұлт аспаптар оркестрі қатысады. Аллаға шүкір, асыл жарымның өнер адамы болғаны үшін, ұлым Нұрботаның жолымды қуып, әнші болғаны үшін тағдырыма ризашылық етемін.

– Бүкпесіз сыр ақтарып, әсерлі сұхбатқа мүмкіндік бергеніңіз үшін мың алғыс! Деніңіз сау болып, бүгінгі шығарма­шылық кешіңіз деңгейлі өтсін!

Сұхбаттасқан Ерсін МҰСАБЕК.