Тәуелсіз Қазақстандағы Әділет

Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары. (Қазақстан Республикасы Конституциясының 1-бабы (бұдан әрі – Қазақстан). Бұл ережеде сот жүйесі шешуші рөл атқарады. Биліктің бөліну теориясына сәйкес, сот билігі Конституцияның 3-бабында бекітілгендей мемлекеттік биліктің үш тармағының бірі. Соттар жүзеге асыратын және белгіленген сот ісін жүргізу арқылы өкілеттіктерді жүзеге асыратын тәуелсіз билік тармағы болып табылады.

Қазақстан – достыққа, бірлікке, сондай-ақ, халықтың өмір сүру деңгейі мен экономикалық әл-ауқатын арттыруға бағытталған мемлекет. Қазақстан егемендік алған алғашқы күннен бастап, «алдымен экономика, содан кейін саясат» қағидасы бойынша бірқатар маңызды экономикалық реформаларды жүзеге асырды. Қазір ТМД елдері арасында мемлекеттің нарықтық экономикасы барынша ашық. Экономикамызды әлемнің дамыған елдерінен келген көптеген мамандар таниды. Экономиканың дамуымен бірге, Қазақстанның саяси құрылымы да өзгерді. Ел орталық басқару жүйесінен дербес саясатқа көшті. Мемлекеттік билік жіктелді, еліміздің жалпы дамуымен бірге сот жүйесі де өзгеріп дами бастады. Тәуелсіздік алғаннан кейін сот жүйесі ескі кеңестік қалдықтардан арылды. Жаңа институттар қолданысқа енгізіліп, жаңа заңдар қабылданып, тәуелсіз сот жүйесі принципіне негізделген сот жүйесінің тиімді жұмыс істеуіне негіз қалыптасты.

Ұлт жоспарын жүзеге асыру аясында сот жүйесін реформалау нәтижесінде Қазақстан Дүниежүзілік Банктің «DoingBusiness-2017» әлемдік рейтингінде IV орынға ие болды. Бұл көрсеткіш республиканы әлемнің ең дамыған 30 елдің қатарына жақындатып, қоғамның күнделікті өмірінде заңдылықты нығайта түсті.

Бүгінгі таңда еліміздің сот жүйесі әлемдік заманауи оңшыл демократиялық мемлекет ретіндегі стандарттар мен талаптарға сай билік бағытының біріне айналды деп нық сеніммен айта аламыз.

Азаматтық пен қылмыстық істер бойынша қаралып жатқан сот шешімдері мен сот актілерінің өзгертілмей заңды күшіне енуі, құқықтарын қорғау үшін сотқа жүгінген адамдардың санының артуы азаматтардың сот жүйесіне деген сенімнің көрсеткіші.

Адамның құқықтары мен бостандықтарын, халықтың денсаулығы мен имандылығын қорғау мақса- тында Конституциялық құқықтарды жоюға болмайды. Конституциялық құрылысты қорғап, қоғамдық тәртіпті сақтау үшін құқықтары мен бостандықтарын қажет шамада шектеуге жол беріледі.

Әрбір азаматтың өз құқықтары мен бостандықтарын сот арқылы қорғау құқығына кепілдік беріледі, заң мен сот алдында барлығы тең. Сонымен, Конституцияның «Сот және сот төрелігі» VII бөлімінен сот билігінің Қазақстан Республикасының атынан жүзеге асырылатыны және оның мақсаты азаматтар мен ұйымдардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғауды, Республиканың Конституциясын, заңдарын, өзге де нормативтік құқықтық актілерін, халықаралық шарттарды іске асыру. Сот төрелігінің негізгі қағидасы әркімнің сот арқылы қорғалу құқығын жүзеге асыруын қамтамасыз ету. Бұл ретте – судьяның сот төрелігін жүзеге асыруда тәуелсіз және тек Конституция мен Заңға ғана бағынуы керектігі белгілі. Демек, сот төрелігін жүзеге асыруда соттың қызметіне араласуға жол берілмейді және заңда көзделген жауапкершілікке әкеп соғады. Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты сот төрелігіне қолжетімділікті кеңейтуге, құқықтары мен бостандықтарын қорғауға өтініш білдірген азаматтардың сот ісін жүргізу рәсімін жеңілдетуге бағытталған реформалар жүргізуде. Сот ісін жүргізуге ақпараттық технологияларды енгізу арқылы іске қатысушы тұлғалардың сот төрелігін ашық, тегін пайдалану қолжетімділігін қамтамасыз етеді. Талап арыздарды, өтініштерді, хаттарды және басқа да құжаттарды жіберу және алу, көшпелі отырыссыз қашықтықтан сот отырыстарына қатысу үшін электрондық құжат айналымы арқылы азаматтардың сот төрелігін жүзеге асыруға сенімін арттырды.

Соңғы жылдары 2007 жылғы 21 мамырда Негізгі Заңға енгізілген түзетулер адам құқықтары мен бостандықтарына қатысты айтар лықтай мәселелерді көтерді. Атап айтқанда, Қазақстан Республикасы Конституциясының әркімнің өмір сүру құқығына кепілдік беретін 15-бабында енгізілген жаңалықтармен өлім жазасы адам өліміне әкеп соққан террористік қылмыстар үшін жазаның ерекше шарасы ретінде белгіленген. Адамдарға, сондай-ақ, соғыс уақытында жасалған аса ауыр қылмыстар үшін сотталған адамға кешірім жасау туралы өтініш беру құқығын бере отырып, бұл өлім жазасы түріндегі жазаға әкеп соғатын қылмыстық әрекеттердің шеңберін айтарлықтай тарылтады.

Конституцияның 16-бабына заңда көзделген жағдайларда ғана және соттың санкциясымен ғана қамауға алуға және қамауға алуға жол берiлетiн, қамауға алынған адамға шағымдану құқығын беретiн өзгертулер енгiзiлдi. Өзгерістер Қазақстан Республикасы Конституциясының 74-бабының 2-тармағына да әсер етті, оның редакциясында заңдар мен өзге де нормативтік құқықтық актілер конституциялық емес деп танылатыны, оның ішінде адамның және азаматтың онда бекітілген құқықтары мен бостандықтарына нұқсан келтіретіні жойылады және қолданыла алмайды.

Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев құқық қорғау жүйесіндегі қылмыстық істерді жүргізу мәселелеріне ерекше көңіл бөлуде. Ұсыныстарды қабылдау бойынша шаралар қабылдануда. Бүгінгі таңда сот саясатын жүзеге асыратын жүйелерге, сот төрелігіне қолжетімділікті арттыруға, сот төрелігін жүзеге асыруда ашықтықты, жариялылық пен ұтқырлықты қамтамасыз етуге бағытталған сот өндірісінің ақпараттық технологиясын дамытуға көп көңіл бөлінуде. Электрондық жүйе басқа мемлекеттік органдардың жүйесімен біріктірілгендіктен, сот актісін жеделдетілген режимде орындауға мүмкіндік береді. Процеске қатысушыларды жетелейтін аудио-бейне жазу құрылғылары мен мобильді қосымшаларды пайдалану арқылы соттар толық қамтамасыз етілгендіктен, істерді онлайн режимінде қарауға толығымен көшті.Тараптарға, прокурорға, сондай-ақ қорғаушыға мәлімдеме жасауға толықтай мүмкіндік берілгендіктен, олардың іс бойынша дәлелдемелерді тексеруге қатысқандығы сот тараптарын тәртіпке салып, орынсыз өтініш хаттардың түсуінің төмендеуіне ықпал етті.

Жоғарыда айтылғандар Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде біртіндеп және тұрақты түрде бекітіп келе жатқанының даусыз дәлелі. Оның ең жоғары құндылықтары адам, оның өмірі, құқықтары мен бостандықтары болып танылады.

Бүгінгі таңда Ата Заң өз қызметін азамат пен қоғамның мүддесі үшін жүзеге асыратын, мемлекеттің дамуы, елдің идеологиясын көрсететін, оның барлық азаматтарының құқықтарын қамтамасыз ететінін және өзінің құндылығын дәлелдеді.

Динара МУТУБАЕВА, облыстық кәмелетке толмағандардың істері жөніндегі мамандандырылған ауданаралық сотының төрағасы.