Тұлғалар тағдырындағы ұқсастық
Ұлы саяхатшы Марко Полодан кейін Қашқарияны алғаш зерттеушілердің бірі, қазақтың ұлы ғалымы, саяхатшы, қоғам қайраткері, ағартушы-этнограф, тарихшы Шоқан (Мұқамедқанапия) УӘЛИХАНОВ пен Алаш қайраткері, «Алаш Орда» Ұлттық автономиялық мемлекетінің негізін қалаушы, «Алаш» партиясының төрағасы, энциклопедист-ғалым, ғасыр саңлағы, ормантанушы, Дума депутаты, аудармашы, публицист Әлихан БӨКЕЙХАННЫҢ өмірі мен ғылыми еңбек жолдарында мұрагерлікке тән байланыстар мен тарихи сабақтастықтар өте көп екендігі ақиқат.
Шоқан мен Әлихан замандас емес, Әлихан Шоқан өмірден өткеннен кейін бір жылдан соң дүние есігін ашқан, яғни, Шоқан 1865 жылы қайтыс болған, 1866 жылы Әлихан туған. Алайда, олардың тағдырларында жазмыштың өзі әдейілеп жалғағандай ізбасарлық қағидалардың ұқсастықтары өте көп кездеседі. Олардың екеуі де Омбы қаласында оқып, білім алған. Шоқан 1847 жылы 12 жасында Омбыдағы Кадет корпусына оқуға қабылданып, оны 18 жасында корнет атағымен бітіріп шықса, Әлихан 1882 жылы 16 жасында Омбының техникалық училищесіне «пансионер» болып қабылданып, оны төрт жыл оқып, «техник» мамандығын алып шығады. Сөйтіп, Шоқан мен Әлихан өмірлерінің біраз жылдарын Омбыда өткізеді. Шоқан да, Әлихан да орыстың Императорлық жағрафия қоғамына мүше болып сайланып, жауапты қызмет істеген. Шоқан орыс жағрафия қоғамы арқылы әйгілі Қашқарияға саяхат жасаса, Әлихан орыстың жағрафия қоғамының Омбыдағы басқару комитетіне, комитеттегі алты адамның ішіндегі жалғыз қазақ болып сайланып, хатшылық міндетін атқарған. Шоқан 1859-1861 жылдары Санкт-Петерборда жауапты қызметтер атқарса, Әлихан 1890-1895 жылдары Императорлық орман институтында студент болған. Шоқан 1855 және 1863 жылдары Қарқаралыға келіп ел аралап, қазақ ауыз әдебиетінің інжу-маржандарымен, ән-жырларымен танысып, зерттеген. «Қарқаралы сыртқы округі болыстарының қысқы көші-қоны» деген еңбегін жазып, сол болыстардағы тұрғындардың қыстаулары туралы деректерді жинастырған (М.Адамов. «Орталық Қазақстан»). Әлихан 1879-1886 жылдары Қарқаралыдағы үш кластық бастауыш мектеп пен қалалық үш жылдық училищеде оқыған. Әлихан 1896-1903 жылдары далалық өлкені зерттеумен шұғылданған Щервина экспедициясына қатысып, Қарқаралы уезі бойынша «Қауымдық ауыл топтарына», «Рулық сызбалар», көшіпқону кестесі мен қырғыз сөздерінің алфавиттік көрсеткіші мен табиғи тарихи аудандардың сипаттамасын жазып, қырғыздардың жер пайдалану картасын жасаған (Ө.Сұлтанов, Б.Қуантқан. Ә.Бөкейханның өмірі мен шығармашылығы).
Шоқанның артында қалдырған ғылыми еңбектерін Әлиханның жетік білуіне Шоқанның адал досы әрі құрдасы (екеуі де 1835 жылы туған) Г.Потанинмен Әлиханның өте жақын қарым-қатынаста болғандығынан, тіпті, Әлиханның Григорий Петровичпен бірге Семей губерниясы, Қарқаралы уезі, Тоқырауын өңірін аралап, қазақ ауыз әдебиеті үлгілерін бірге жүріп жинағандығынан да аңғаруға болады. Патша соты 1865 жылы, яғни, Шоқан өлген жылы, Потанинді он жылға каторгаға жер аударған.
Шоқан Абылайханның шөбересі болса, Әлихан – Көкжал Барақтың шөбересі, Шоқанның атасы Уәли орта жүзде хан болса, Әлиханның атасы Бөкейхан да орта жүзде хандық құрған. Шоқан түрік тектес халықтардың әдеби мұраларын да зерттеп, қырғыз халқының атақты «Манас» жырын өркениетті елдерге алғаш таныстырып, «Едіге» мен «Қозы Көрпеш–Баян сұу» эпостық жырларын жазып алып, оған этнографиялық тұрғыда зерттеу жүргізсе, Әлихан «Қара қыпшақ Қобыланды» жыры мен «ҚалқаманМамыр» дастанын әдеби сын тұрғысында зерттеген. Екеуі де қазақ эпостары мен фольклорына қатысты тұжырымды пікірлер қалдырған.
Шоқан – «Оңтүстік Сібір тайпаларының тарихынан жазбалар» атты еңбегінде якут, саха халқының аңыздастандарына айрықша көңіл бөліп (ғалым Н.Қанафияұлы «Ардагер және қоғам» журналы), «Қазақ шежіресі» деген әйгілі еңбек жазып қалдырған этнограф. Ал, Әлихан – Адай, Қарқаралы уездерінде қоныстанған рулардың шежірелерін жинастырып зерттеп, алғаш рет генеологиялық картасын жасаған фольклоршы тұлға (Ғалым Ө.Сұлтанов «Қазақтың экономика ғылымы жане Алаш қайраткерлері»). Шоқан сондай-ақ, Қытай деректері мен мұсылман жазушыларының деректеріне сүйеніп, қазақтардың өз жазуларының болғандығымен де, Орхон-Енисей, Талас жазбаларымен де танысып, қазақ тарихына қатысты зерттеулер жүргізсе (Н.Қанафияұлы), Әлихан да «Қазақ тарихы» туралы еңбегінде: «тарих түзушіліктің кітабы: тарих тіршілікте жолбасшы дейтініміз осы» деген қағида қалдырған (Ә.Бөкейхан, ІІІ том). Көне түркі әлемінде 16-ға жуық жазу таңбалары бар делінсе, соның ең негізгісі – руна таңбасымен белгіленген Орхон-Енисей жазуы десек (руна таңбасының әрқайсысы белгілі бір ұғымды, атауды білдіреді), Әлихан туған Желтаудың қарсы бетінде қозыкөш жердегі Жіңішке жазығындағы сын таста руна таңбасының тұрғандығына куә боламыз. Оны Әлиханның көрмеуі, оған назарының аумауы мүмкін емес. Яғни, Әлихан да Көктүріктің тереңдегі тарихына үңіліп, сол таста жазылған тарих бедерлерінің Бегазы өңірінде де сақталғандығын шәкірті Әлкей Марғұланның құлағына құйған болар?!
Шоқан қақпасы жабық, тіршілігі құпия Қашқарияның сырын ашса, Әлихан – Еуропаның өркендеу өнегесін, Жапонияның мемлекетті басқару үлгісін, тіпті, әлем тарихын, тоғыз тілді жетік біліп, еркін сөйлеу арқылы меңгерген ғұлама. Шоқан мен Әлиханға ортақ өркениеттің талғамы мен таңдауын әйгілеген тағы бір тарихи танымдық тұғырнама – екеуінің де ХХ ғасырдың басында Брокгауз бен Ефрон шығарған көптомдық энциклопедияға, «Жаңа энциклопедиялық сөздікке» кірген алғашқы қазақтар болып бағалануы. Шоқан алғаш рет Шығыс терминдерінің сөздігін жазып, ғылымға жаңалық енгізсе, Әлихан да жаңа энциклопедиялық сөздікке автор болып, қазаққа энциклопедия керек деген зерделі ойды болжап кеткен көреген.
Негізінде, Шоқан орыс энцикопедияларына енген бірінші қазақ ғалымы болса (Ө.Сұлтанов), Әлихан – ХХ ғасыр басында қазаққа тұңғыш автономия әперген көшбасшы саясаткер (Б.Жақып, «Аңыз адам»). Шоқан Атбасар дуаны бойынша аға сұлтандыққа сайланса, Әлихан Ресей Думасына депутаттыққа сайланған. Шоқан мен Әлихан – топ жарып, Ресей патшасының қабылдауында болған қазақ зиялыларының алғашқылары. Шоқан қазақ халқының құқықтық заңнамаларына негізделген ережелерін жинақтап, зерттеп, сот реформасы туралы ұсыныс енгізсе, Әлихан Алаш Орда Үкіметінің алғашқы Конституциясын жазуға жетекшілік жасаған. Шоқан 1860 жылы II Александр патшаның қабылдауында болса, Әлихан 1907 жылы II Николай патшаның қабылдауында болған (Ж.Бектұров. «Алаш арыстары» атты конференцияда сөйлеген сөзінен). Шоқан да, Әлихан да Патша үкіметінің Орта Азия мен қазақ даласына ұйымдастырған ғылыми экспедицияларына қатысып, зерттеулер жүргізген. Шоқанның да, Әлиханның да өмір сүрген кезеңі Ресейдің Қазақстанды отарына меншіктеп, экономикалық та, әлеуметтік те, саяси да дербестігінен айырып, шикізат өндіретін аймаққа айналдырған кезі болатын. Қазақ халқының негізгі кәсібі, тіршілік көзі, өмір сүру қорегі болатын мал шаруашылығы мен егіншілік кәсібі туралы екеуі де ғылымға негізделген еңбектер жазған. Оған Шоқанның «Мал шаруашылығы – халық байлығы», «Қазақтардың қонысы туралы», «Егіншілік туралы» деген еңбектері, Әлиханның «Дала өлкесіндегі қой шаруашылығы» деген монографиясы мен Мәскеу императорлық ауыл шаруашылығы қоғамының Омбы бөлімшесінде қызмет атқарған жылдарында қоғам мәжілісінің күн тәртібіне «Қарқаралы уезіндегі, оның ішінде, Тоқырауын өзенінде егіншілікпен айналысатын қазақтардың жоңышқа өсіруі үшін тегін тұқымдармен қамтамасыз ету туралы» мәселе қоюы – дәлел (Ө.Сұлтанов).
Осылайша, Шоқанның да, Әлиханның да қазақ жерінде мал шаруашылығымен қатар, егіншілікпен шұғылданып, бірте-бірте отырықшылдыққа бейімделудің жолдарын айқындап, амалдарын анықтап, көрсетіп берген нағыз ұлтжанды тұлғалар екендігіне көзіміз жетіп отыр. Шоқан патша үкіметінің отарына айналған қазақ жеріндегі салық салу саясатына да наразылығын білдірген, әсіресе, патша шенеуніктерінің «көлік міну салығындағы» әділетсіздіктеріне ашынған. Ал, Әлихан «Алаш партиясы бағдарламасына» «салық мал-ауқат, табысқа қарай байға байша, кедейге кедейше ғаділ жолмен таратылу» деп енгіздірткен. Шоқанның тағы бір ерекше назарының түскен саласы – Қашқарияға барған сапарында ақша жүйесіне зерттеулер жүргізіп, оның түрлерін анықтағандығы. Ақшаның пұл деп бағаланатынын, оның айналымға жамбы түрінде жіберілгендігін, мыстан жасалған тиынның құнды екендігін жазған. Ал, Әлихан қазақ даласындағы бай мен кедейлер арасындағы алыс-беріс қатынастарына ерекше тоқталған. Егер, кедей шаруа байдан қарызға бұзау алса, келесі жылы тайынша ретінде қайтаруы керек екендігін, мініс аттарына да құн төлеп отырғандығын, ақшасы жоқ болса, жалданып жұмыспен өтейтіндігін, араларында ешқандай да келісімшарт жасалмайтындығын, тек сыйлы ақсақалдардың ауызша ұйғарымымен бекітілгендігін зерттеп жазған.
Міне, сол қазақтың талантты, бауырлас перзенттері, аққан жұлдыздай болған дана Шоқанның туғанына биыл 185 жыл болса, тарихтан әлі де өз бағасын ала алмай келе жатқан кемеңгер Әлиханның туғанына келер жылы 155 жыл толады.
Шоқан мен Әлихан – көзқарастары прогрессивтік және еуропашылдық идеяларға сүйенген, екеуі де орыстың білімі мен мәдениетін, қазақтың салтдәстүрін жетік меңгерген, ғылымдағы ізденістері ұлт тағдырына арналған, жаңашылдық ұстанымдары мен телегей теңіздей білімдері бірін бірі толықтырып, жалғастырып, өмірлері күреспен өткен, тарихқа айналған алып тұлғалар. Екеуінің де асыл мұраты – Алаш арманына айналған.
Сол ғалым Шоқанның даңқты ізін жалғастырушы, талантты ұрпағы, Тәуелсіз Қазақстан Елтаңбасы авторларының бірі Шота Уәлиханов болса, қайраткер Әлиханның мұрагері – «Алтын адамды» табыттан алып, қалпына келтіруші, археолог, һас шебер, реставратор Қырым Алтынбеков. Ұлылар тағдырының ұқсастығы мен ұрпақтарының сабақтастығы ақсүйек төрелердің тектілігін дәлелдей түседі.
Тұңғышбай МҰҚАН,
өлкетанушы.
