Жеті майданның сарбазы

Мен көптеген батырлардын өмірбаяндарымен танысу құрметіне ие болдым. Олардың арасында Ақтоғай ауданыныңқарапайым жігіті Зейнолла Байжасаровтың тарихы ерекше орын алады. Оның өмірбаянынзерттеу маған ерекше әсер еткендіктен, «Сарбаз туралы әңгіме» кітабына естелік ретінде де жаздым. Кейіпкерім Ұлы Отан соғысының жеті майданынан өткен. Мәскеуден Берлинге дейінгі  күрделі шайқастарда Отанын қорғаған және Ұлы Жеңіске баға жетпес үлес қосқан.

Жастық шақ, соғыс және алғашқы ерлігі

Зейнолла Байжасаров соғыс басталғанда әлі жас болатын. Ол Қорғаныс Халық Комиссары Ворошиловқа жеке өзі хат жазып, 1939 жылдың күзінде Қызыл армияға шақырылды. Ұлы Отан соғысына аттанарда сержант еді. Алғашқы жауынгерлік тағайындалуы алыс қазақ ауылының тумасы атқыш-жылдам бомбалаушы радио операторы үшін ерекше естелік болды. Соғыстың алғашқы күндерінде сержант Байжасаров жауынгерлік ұшулар жасап, алға жылжып келе жатқан фашистік әскерлердің колонналарынбомбалады. Елестетіп көріңізші, кешегі ауыл жігіті майданның үстіндегі аспанда, оттың астында қалады. Әрине жаудың жылдам шабуылының бұзылуы оның дәлдігіне байланысты. Осылайша Зейноллаға тек ауада ғана емес, жерде де соғысуға тура келді.

1941 жылдың жазындағы қатал шайқастарда ол қызмет еткен бөлімдер үлкен шығынға ұшырады. Байжасаров жаяу әскер бөлімшелерінде болып, жаяу әскер қатарында жаудың көзін жоюдыжалғастырды. 1941 жылдың аяғында ол Мәскеуді қорғауға қатысты. Сол шайқастарда көрсеткен ерлігі үшін жас сержант өзінің алғашқы жауынгерлік наградасы – «Батылдық үшін» медалімен, сондай-ақ «Мәскеуді қорғағаны үшін» медалімен марапатталды. Бұл марапаттар оның жеке батылдығының алғашқы дәлелі еді.

Оның әскери жолының ерекше эпизоды – Батыс майданының арнайы жасағындағы қызметі. 1941-1942 жылдың қысында, соғыстың ең қиын кезеңінде жау Мәскеуге қарай ұмтылды. Сол кездеБайжасаров өз еркімен жаудың артына терең рейдтер жасау үшін құрылған арнайы отрядқа кірді. Жауынгерлерге парашютпен секіру, коммуникациядағы диверсия, барлау және жауға кенеттен соққы беру үйретілді. Шын мәнінде бұл Қызыл армияның арнайы күштерінің алғашқы отрядтары болды. Олар терминнің өзі пайда болғанға дейін құрылды. Дәл осындай диверсиялық мектепте (9903 әскери бөлім) әйгілі партизан Зоя Космодемьянская тапсырмаларға дайындалғаны кездейсоқ емес. Біздің жерлесіміз аты аңызға айналған Зоямен бірдей дайындықтан өткенін түсіну – оның жас кезіндегі тәуекелге бара алатын ерлігі мен жауапкершілік деңгейін түсіну. Байжасаров өмір сүру және барлау мектебінен өтіп, майдан шебінен тыс қауіпті сұрыптауларға қатысты. Атап айтсақ, көпірлер мен жолдарды бұзды, жау тылын бөгеді. Осындай тәжірибесі оны қатайтып, төтенше жағдайларда батыл және өздігінен әрекет етуге үйретті.

Жеңіске жету жолындағы жеті майдан

Мәскеу маңындағы неміс әскерлері жеңілгеннен кейін Қызыл Армия шабуылға шықт. Бірақ алда жаңа ауыр сынақтар болды. Байжасаров майдан шебінен кейін бір емес, бір құраманы ауыстырды. Ұлы Отан соғысы жылдарында ол жеті майданда шайқасты. Атап айтсақ, Орталық, Батыс, Калинин, Сталинград, Воронеж, 1-ші Украин және 1-ші Беларусь бар. Шын мәнінде оның жауынгерлік жолы Германия майданындағы барлық негізгі соғыс көріністерін қамтыды.

1942 жылдың жазында Батыс майданының ерекше мақсаттағы отрядының үздік жауынгерлерінің қатарында Зейнолла офицерлік курстарға жіберілді. Кейін атқыштар бөлімдерінің құрамында соғысты. 1942 жылы шілдеде Юхновтың жанында (Мәскеудің батысында) үмітсіз қорғаныс шайқастары басталды. Біздің кейіпкеріміз кіші лейтенант офицерлік атағын алды және 116-атқыштар дивизиясының 656-атқыштар полкінің взводын басқарды. Шайқастардың бірінде Шахово ауылында оның взводы жау басып алған елді мекенге бірінші болып кірді. Көшедегі шайқаста кіші лейтенант Байжасаров жеке батылдықтың үлгісін көрсетті, жаудың бес сарбазының көзінжойды. Бұл жекпе-жек ауыр болды. Зейнолла ауыр соққыға жығылды. Бірақ бөлім тапсырмасынорындады. Сол кезеңдегі марапаттау парағында бұл туралы «Байжасаров «батырлық пен батылдық танытты. Шахово ауылына бірінші болып кіріп, бес неміс басқыншысын жеке өзі жойды» деп жазылды. Осы ерлігі үшін оған Қызыл Жұлдыз ордені берілді. (Бір қызығы, команда оны I дәрежелі Отан соғысы орденіне ұсынды, оның қосқан үлесі соншалықты жоғары бағаланды, дегенмен марапаттау комиссиясы Қызыл Жұлдызбенмарапаттауды мақұлдады.) Қалай болғанда да, жас офицер үшін бұл алғашқы жауынгерлік орден наградасы болды және нақты жекпе-жек үшін берілді.

Юхнов маңындағы шайқастардан кейін Байжасаров қызмет еткен 116-шы дивизия оңтүстікке қарай Сталинградқа көшірілді. Осы уақытқа дейін Зейнолла Сүлейменұлы атқыштар ротасының командиріне дейін көтерілді. Сталинград шайқасының отты қазанында ол тағы да алдыңғы қатарда болды. 1942 жылдың қазан айының соңында Сталинградтың солтүстік-батыс шеттерінде оның ротасына 110 белгісі бар биіктікте жаудың күшті дзотын (ұзақ мерзімді атыс нүктесі) дауылмен иемденуге бұйрық берілді. Түнде лейтенант Байжасаровтың басшылығымен кеңес жауынгерлері бекініске жасырын кіріп, гранаталарды лақтырып, дзотты алды. Таңертең тапсырма орындалды. Маңызды биіктік біздің әскерлердің бақылауына өтті. Бірақ Зейнолланың кеудесі ауыр оқ жарақатын алып, иық пышағының сүйегі сынды. Рота үлкен шығынға ұшырады. Оның бүкіл ротасынан тек төрт сарбаз тірі қалды, бірақ, олар да жарақат алды. Жараланғанына және қан жоғалтқанына қарамастан, Байжасаров жекпе-жектен шықпады. Бірнеше тірі қалған жауынгерлермен бірге күні бойы басып алынған дзотты ұстап тұрып, жаудың қатал қарсы шабуылдарына тойтарыс берді. Батальонмен телефон байланысы жоғалды, неміс артиллериясы айналасында ашуланды. Бірақ біздің жауынгерлер соңына дейін өз ұстанымдарында тұрды. Лейтенант Байжасаров қансырап өлуге аз қалса да, бірақ, шекараны жауға бермеді. Тіпті соңғы гранатасынөзімен бірге ұстады, егер фашистер дзотқа кіріп кетсе, жаумен бірге өзін-өзі жарып жіберуге шешім қабылдады. Тек түнде оларға қосымша күштер келді. Зейнолла жолдастарының көмегімен майдандаласынан шығарылды.

Ол «Сталинградты қорғағаны үшін» лайықты медаль алды. Бірақ одан да маңыздысы сарбаздарымен Еділ шекарасына жасаған табандылығы еді. Сталинград маңындағы жалпы Жеңіске үлес қосқаны тағы бар. Кейін Байжасаровтың өзі «Менің Сталинград шайқасына қатысуым осылай аяқталды» дейді. Шындығында рота Байжасаров секілді жауынгерлердің арқасында жеңіске жетті.

Ауыр жарақат оны бірнеше айға шайқас даласына жарамсыз етті. Байжасаров Калининдегі, содан кейін Ульяновскідегі ауруханаларда емделіп, күрделі қалпына келтіру кезеңінен өтті. Бірақ 1943 жылдың көктемінде ол тағы да майданға асығады, өйткені оның жолдастары күресті жалғастыруда. Қызметке оралғаннан кейін ол Воронеж майданына түседі. 1943 жылдың жазында Курск маңында неміс танк әскерлерінің шабуылын қабылдайды.

Байжасаров атақты Курск шайқасына генерал П. Рыбалко басқарған аты аңызға айналған 3-ші гвардиялық танк армиясының құрамында қатысады. Сол шайқастардың ортасында танк корпусының командирі генерал-майор М.Зинковичтің армия генералы Рыбалко үшін барлық бұйрықтарын шифрлау Байжасаровқа жеке сеніп тапсырылды. Онда Прохоров өрісі мен шексіз даладағы шайқастың отты құйынында ол қайтадан өзінің батылдығын көрсетеді. Кеңес әскері шабуылға көшкеннен кейін, ол өз бөлігімен бірге Украина жерін басқыншылардан босатады. Осы шайқастардағы ерлігі үшін Зейнолла Сүлейменұлы «Батылдық үшін» медалімен марапатталды. Байжасаров ерекше қаһармандығы үшін аталған сарбаздық наградаға екі рет ие болды.

Аңызға айналған танк бригадасында

1944 жылға қарай майдан батысқа қарай жылжыды. Курск доғасы мен Украинаның сол жағалауы азат етілгеннен кейін Кеңес әскерлері Польша шегіне жетті. Осы кезеңде Зейнолла Байжасаров кезекті жараланғаннан кейін тағы да танк бөлімдердің құрамында болды. Оған жан-жақты дағдылары –радио операторының тәжірибесі, мобильді топтарда әрекет ету қабілетіәсер етті. Ол батальонның байланыс бастығы қызметіне жіберілді. Бұл жерде танк байланысын ретке келтіреді. Осылайша оның аты аңызға айналған «Революциялық Моңғолия» 44-ші гвардиялық танк бригадасындағы басшылық қызметі басталды. Бердичевтің 44-ші гвардиялық танк бригадасы сол кездегі Кеңестік Қарулы Күштер тарихындағы әйгілі, орденді бригада болды. Оның туында Ленин, Қызыл Ту, Суворов, Кутузов, Богдан Хмельницкий, Қызыл Жұлдыз ордендері, сондай ақ одақтас Моңғол Халық Республикасының наградалары, Сухе-батор ордені және Жауынгерлік Қызыл Ту жарқырады. Бригадаға «Революциялық Моңғолия» құрметті атауы берілгені бекер емес. Мұндай даңқты бөлімде байланыс бастығы ретінде қызмет етумәртебе және үлкен жауапкершілік. Байжасаров танкистермен бірге бүкіл Польшаны өтті. 1944 жылдың жазында 1-ші Украин майданының әскерлері Висла өзенің басып алып, поляк жеріндегі Сандомир көпіріне шықты. Осы ауыр шайқастарда Зейнулла Сүлейменұлы бригада қолбасшылығының бөлімшелермен үздіксіз байланысты қамтамасыз етті. Ал байланыссызтанктік рейд жүргізу мүмкін емес. Ол поляк қалаларын азат етуге қатысады. Украинаны азат етудің соңғы кезеңінде және поляк науқанында жауынгерлік міндеттерді тамаша орындағаны үшін Байжасаров II дәрежелі Отан соғысы орденімен марапатталды.

1945 жылдың басында 1-ші Беларусь майданының құрамында Байжасаров қызмет еткен гвардиялық танк бригадасы Висло-Одер операциясы кезінде батысқа қарай ағылды. Танктер Берлинге қарай ұмтылып, жол бойында қалаларды азат етті. 1945 жылдың қаңтарында Кеңес әскерлері Польша астанасы Варшаваны азат етті. Зейнолла Сүлейменұлы бұл күнді жауынгерлік сапта қарсы алып, «Варшаваны азат еткені үшін» медалімен марапатталды. Ол Еуропаның жартысын Соғыс жолдарымен жүріп өтті деп айтуға болады. Бірақ алда жаудың соңғы шабуылы – Берлин бар еді.

1945 жылдың көктемінде 44-ші гвардиялық танк бригадасы Берлин операциясына қатысты. Осы уақытқа дейін Байжасаров бригаданың байланыс бастығы қызметінде болды. Техника алға жылжыды, байланыс нақты жұмыс істеді.Командалық бұйрықтар әр экипажға жетуі – біздің байланыс офицерінің еңбегі еді. Зейнолла тікелей радио байланысын және танк армиясының штабы мен майдан корпустары арасында шифрланған алмасуды қамтамасыз етті. Ол құпия бұйрықтарды жедел жеткізуге жауапты болды. Бұл сенім деңгейі жерлесіміздің жоғары кәсібилігі мен сенімділігіне негізделген. Ол құпия ақпаратқа қол жеткізу арқылы сенімді толығымен ақтады.

1945 жылғы 9 мамырда «Революциялық Моңғолия» танк бригадасы Берлинде болатын. Дәл сол жерде Зейнолла Байжасаров жеңілген Германияның қақ ортасында өзінің жауынгерлік жолын аяқтады. Ол Мәскеу қорғанысынан Берлинге шабуыл жасауға дейін барды. Берлин операциясына қатысқаны үшін Байжасаров «Берлинді алғаны үшін» медалімен марапатталды. Бүкіл соғыстың нәтижесінде ол барлық жеңімпаз майдангерлер сияқты «Германияны жеңгені үшін» медалімен марапатталды. Соғыстың әр кезеңі ол үшін жауынгерлік орденмен немесе медальмен белгіленіп отырды. Атап айтсақ, «Қызыл Жұлдыз»ордені, екі рет «Батылдық үшін» медалі, II дәрежелі Отан соғысының екі ордені, «Мәскеуді қорғағаны үшін», «Сталинградты қорғағаны үшін», «Варшаваны азат еткені үшін», «Берлинді алғаны үшін» медальдары тізімді толықтыра береді. Ол Кеңес Одағының Батыры атағын алған жоқ. Бірақ Зейнолла Сүлейменұлын жеңіске қосқан жеке үлесі үшін «Халық қаһарманы» деп тануға болады.

Ардагер Байжасаровтың жауынгерлік ордендерден кем емес марапаттарын атап өткім келеді. 1980 жылы Жеңістің 35 жылдығына орай Зейнолла Сүлейменұлына кеңес соғыс ардагерлері комитеті төралқасының атынан ерекше естелік медаль табысталды. Бұл медальға аңызға айналған адамдар қол қойды. Екі рет Кеңес Одағының батыры, армия генералы П. Батов және әйгілі ұшқыш Алексей Маресьев – батылдықтың символына айналған аңыз адам. Жеті майданның кішіпейіл сарбазы Байжасаров үшін бұл естелік сыйлық оның есімдерін құрметпен айтқан адамдардан алған қаһармандық мойындаудың белгісі.

Батырдың бейбіт өмірі

Соғыс аяқталды. Зейнолла батыр үйіне оралды. Майдангерлер айтқандай, талай шайқастардың жалынынан өтіп, өлім болған жерден аман қалды. Қайтып оралып, өзін бейбіт өмірге, жұмысқа және отбасына арнады. Оның қасында әрқашан оның адал жауынгер досы – жұбайы Күлзада (Роза) Байжасарова – төзімділіктің символы болды.

Әр кейіпкердің артында тыл бар дейді. Сондықтан Роза Мұсаханқызы соғыс кезінде де, одан кейін де Зейнолланың сенімді тылы болды. Олар бірге ұзақ әрі таңданарлық өмір сүрді. Соғыстан кейінгі жылдары Байжасаров жастармен өзінің тәжірибесімен бөлісті. Ардагерлер ұйымында белсенді болды әрі қарапайымдылықпен жауапкершіліктің үлгісі болып қала берді.

Байжасаровтар отбасында төрт бала тәрбиеледі. Зейнолла Сүлейменұлы жұбайымен бірге еңбекқор және білімді нағыз азаматтарды тәрбиеледі. Олардың екеуі ғылым кандидаттары, бірі университетте доцент болды. Екеуі өмірін Отанға қызмет етумен байланыстырды. Бірі подполковник шеніне дейін көтерілді, екіншісі милиция генерал-майоры болды. Олардың әрқайсысы әкесінің өсиеттеріне сүйене отырып, өз саласында биіктерге жетті.

Зейнолла Байжасаровтың жауынгерлік жолы туралы кітаппен жұмыс істеу арқылы оныңтарихын жақыннан білу бақыты бұйырды. Оның өмірбаянының әр беті – батылдық сабағы. Біздің кейіпкер даңқ іздемеді, өзін батыр деп санамады. Ол жай ғана сарбаздың міндетін адал атқарды. Бірақ дәл осындай қарапайым сарбаздар арқылыбіздің жеңісіміз қалыптасты.

Ұлы Жеңістің 80 жылдығында Зейнолла Байжасаров пен оның майдандағы мыңдаған жолдастарының өмірі біз үшін, ұрпақтар үшін патриотизмнің айқын үлгісі болып қала береді.

Ауыр жаралар әрі өлім қаупі, жорықтардың ауыртпалығы оның рухын бұзған жоқ. Батырларды еске алу – біздің қасиетті міндетіміз. Біз оларды есімізде сақтағанша, уақыттың байланысы тірі. Біз жас ұрпаққа қарапайым отбасынан, ауылдан шыққан, бірақ үлкен істер жасаған майдангер батырлар туралы шындықты жеткізуіміз керек. Зейнолла Сүлейменұлының үлгісі жастарды Отанға қызмет етуге, қиындықтарды жеңуге, өз халқына пайдалы болуға ұмтылуға шабыттандырады.

Аманжол ОРАЗБАЕВ,

заң ғылымдарының кандидаты, ҚР ҰҚК запастағы полковнигі, «Әскери-патриоттық және іздестіру қозғалысы бірлестігі» РҚБ төрағасы