Болған ана

Жезқазған қаласының  оңтүстігін­де 40-45 шақырым жерде, Сарысу өзенінің жағасында биік төбенің басында Болған ананың күмбезі тұр. Жанында тағы бірнеше күмбездер бар. Еңселісі де, үлкені де, осы күнге қирамай жеткені де Болған Ананың кесенесі. Ол кім? Неге ол кісіні жұрт әулие санайды?

Болған бикенің жарты әлемді жау­лаған атақты Шыңғыс ханның немересі екендігі, ол сонау 1211 жылы қаңлы мемлекетінің ханы Сығанақ-тегінге (кейбір тарихи туындыларда Суқнақ деп жазылған) ұзатылғандығы туралы бұдан сегіз ғасырдай бұрын-ақ талай ғұламалар араб, парсы, түркі тілдерінде жазған болса, одан кейінгі тарихшылар да бұл тақырыпты аттап кете қойған жоқ. Осыған қарамастан кеңестік, коммунистік заманда Шыңғыс ханды жарты әлемге қырғын салған жауыз, басқыншы болғаны алға тартылып, күрмекпен бірге күріш те күресінге тасталғаны сияқты Болған Ананың ешқандай кінәсі болмаса да, ол туралы кеңінен жазуға, құрметтеуге көпшіліктің батылы бармады. Тіпті, сол Болған Анадан тараған ұрпақтары да өздеріне өмір берген осы асыл жанның атын да айта алмай, есімі естен шыға бастаған еді.

Шыңғыс хан 1206 жылы таққа отырғанда  милитаристік бағыт ұстанғаны белгілі. Шыңғыс ханның осы жаһанды жаулап алушылық саясатына көнбеген наймандар ханы Күшлік еді. Ал, осы найман хандығының құрамында қаңлылар да болғандығы тарихта өз ізін қалдырған. Бұдан қаңлылар мемлекеті болмады деген пікір тумауы тиіс. Өйткені, қазіргі заманға есептегенде 2600-2800 жылдық тарихы бар қаңлылар Темучин есімді монғол ханзадасы Шыңғыс деген атаумен қаған тағына отырғанда қаңлылар төрт мемлекеттің құрамында еді. Ең алдымен олар Дешті Қыпшақ мемлекетінің құрамындағы басты тайпа болатын. Атақты Әмір Темірдің өмір жолын жазған тарихшы Шарафуддин Яазди өзінің «Зафарнама» атты кітабында Дешті Қыпшақ алты ұлыстан тұратындығын, олардың ең бастысы қаңлылар екендігін жазғаны белгілі. Ал, Дешті Қыпшақ деген атауға орай былайғы жұрт бұл мемлекетті тек қыпшақтар ғана тұратын ел деп ұғатындығы өкінішті. Шындап келгенде «Дешті Қыпшақ» атауы парсы тілінен аударғанда «қыпшақтар даласы, елі» деген ұғымда.  Қазіргі Үндістан түбегіндегі Бангладеш мемлекеті парсыша «бенгалдар елі» дегенді білдіреді.

Қаңлылардың екінші тобы Хорезм мемлекетінің құрамында болды. Хорезмде түркмендердің, тәжіктердің ата-бабалары қаңлылармен үзбей соғыста болғандығы Иран тарихшылары Жувейнидің, Рашид-ид-диннің шығармаларында кеңінен жазылған. Хорезм шахы Текеш ұзақ жылдар соғысу нәтижесінде 1181 жылы қаң­лылар ханы Алп-Дерек өзінің хан атағынан бас тартып, бағынышты инал болуға, қызы Түркенді шахқа жұ­байлыққа беруге, мұсылман дінін қа­былдауға мәжбүр болғаны белгілі.

Ал, қаңлылардың екі жарым мың жылдық қара шаңырағын сақтап қалған Озар хан Жетісудан Ертіс бойына дейін, Шу мен Талас арасын билегендігі де тарихи деректерде анық жазылған. Қаңлылар мемлекетінің сол кездегі астанасы Баласағұн қаласы болса, Жетісуда Алмалық Тәңіртау мен Талқы тауы арасында Қорғастан 18 шақырым жерде қазір үйінді болып жатыр. Ал біздің дәуірімізге дейінгі Қаңлы мемлекетінің астанасы болған Битянь (Бөден) қаласы Тараз бен Испиджабтың ортасында болған деген дерек бар.

Атақты  тарихшы Әбілғазы БаҺадур өзінің «Түрік шежіресі» кітабында 50-60 мың қаңлы Хорезм шахқа жақындай көшіп кеткенде басқалары Талас пен Шу өзендерінің жағасында, Жетісуда қалып қойды деп жазады. Бұл қалған қаңлылардың саны 10 мың үй, яғни, әр отбасында 5-6 адамнан болғанда 50-60 мың адам деген сөз. Қаңлы мемлекетінің қара шаңырағында, жұртында қалған елді парсы тарихшысы Жувейни Озар хан («Бұзар» деп те жазылады) басқарды деп көрсетеді. Сол Ата Мәлек Жувейни өзінің атақты «Тарих-е жаһангошай» атты еңбегінде: «Қарақытай елдерінде нық аяқ тірегеннен кейін (Күшлік) бірнеше рет Алмалықтың ханы Озармен шайқасты. Соңында оны аңға шыққанда ұстап өлтірді…

… Алмалыққа келгенде Озар бұ­рынғыша аңға шықты. Аңда жүргенде кенеттен Күшліктің нөкерлері оны тұтқындап, Алмалықтың қақпасына алып келгенде Алмалық тұрғындары қақпаны тарс жауып тастады. Содан соғыс басталды. Осы арада моңғол әскерінің келе жатқан хабарын естіген олар Алмалықтан қайта оралғанда жолда оны өлтірді.

Озар қаншама ержүрек болса да Құдайдан қорқатын жаны таза адам еді. Сопыларға қатты құрметпен қарайтын… Одан кейін оның ұлы Сығанақ-тегін әкенің орнын басып, Түшидың (Жошының) қыздарының бірі оған некеленді. Арыстан ханды (Арслан ханды) Қиялыққа жіберіп, оған да бір қыз (берді) айттырды. (Тегерандағы «Бамдат» баспасы, 1-том, 48 және 58- беттерден. Парсы тілінен аударған Ислам Жеменей). В.Бартольд «Туркестан в эпоху монгольского нашествия» кітабында Озар Күшліктің қолынан  өлгеннен кейін  Шыңғыс хан Жошының қызы Болған бикені Сығанақ (Суқнақ) – тегінге бергенін нақтылай түседі. Бұл кезде Шыңғыс хан қаңлылармен аса достықта, ынтымақта болған.

Осы дерекке байланысты Шың­ғыс хан қаңлы ханына өзінің қай немересін берді, оның аты кім? Ал, жоғарыда келтірілген дәйексөзде ай­тылатын «Жошының екінші қызын алған Арыстан хан кім?» деген сауал туатындығы заңды. Бұған сол Алмалық қаласында туып-өскен, Сығанақ-тегіннің қол астында болған, қаңлыдан шыққан тұңғыш қазақ та­рихшысы Жамал Қарши өзінің «Әл­-Мулхакат би-с-сурах» атты кітабында қаңлы ханына Жошы хан жұбайлыққа берген қыздың аты Болған бике  екендігін атап көрсетеді. Жамал Қаршиды ұстаз санаған, одан үш ғасырдай кейін өмір сүрген Мұхаммед Хайдар Дулати оның еңбектеріне үнемі сілтеме жасап отырғанын да жақсы бі­леміз. Осы Жамал Қарши кейін Сығанақ-тегін мен Болған-Ананың ұлы Елбұтарды тәрбиелеген аталық қызметін атқарғандығын жазған. Ел-жұрттың әлі күнге дейін аузында сақталған аңызға қарағанда Болған Ана тоқсан жаста дүниеден өтіп, артында көп ұрпақ қалдырған. Ал оның жұбайы – қаңлы ханы Сығанақ-тегіннің мазары да Сарысу өзенінің төменгі жағында Талмас ата күмбезі деген  атаумен сақталған. Бұл жерде айта кететін бір жай, ертеде ел билеген хандардың өз есімінен бөлек қосымша аты да болған. Мәселен, Темучин, яғни Темірші монғол ханзадасының туғанында қойылған есімі болса, кейін қаған тағына отырған соң аты Шыңғыс болып өзгертілгендігі сияқты қаңлы ханзадасы Талмас әкесі Озардың орнына отырған соң Сығанақ-тегін аталуы әбден мүмкін. Дешті-Қыпшақта Сығанақ деген қала болғандығы белгілі. Сығанақ – ертедегі түркі, тіпті, қазіргі түрік тілінде де «баспана» және «жертөле» деген мағынаны білдіреді. Ал, біздің қазақта бір әулеттің сүйектерін қойған моланы «сағана» десе, «қағанағы қарық, сағанағы сарық» деген мәтелдегі «сағанағы сарық» деген екі сөз «үйінде ештеңе жоқ» деген ұғымда қолданылады. Бір айта кететін жай – қаңлы ханы Сығанақ-тегін Шыңғыс ханға жанама  бағынышты болған. Қағанмен одақтас, яғни, терезесі тең билеуші ре­тінде болғандығын атақты шығыстанушы В.Бартольд өзінің Шыңғыс хан заманын зерттеген монографиясында да, жеке мақалаларында да атап көрсеткен болатын.

Болған бике бүкіл әлемді жапырақтай қалтыратқан Шыңғыс ханның немересі болғандықтан қаймана қазаққа ұзатыла салмағандығы, саяси саудада қолданылған ірі адами капитал болғандығы күмәнсіз. Болған Ана қаңлы мемлекетінің ірі билеуші тұлғаларының бірі ретінде жұбайы өмірден өткен соң хан тағында отыр­ғандығы да ел аузында сақталуы тегін болмаса керек. Оның беделі өзінің төркін жұртына да жүргендігіне мына бір дерек айқын дәлел бола алады. Шыңғыс хан шапқыншылары алты ай бойы Отырарды ала алмай шерменде болғаны тарихтан белгілі. Отырарды ерлікпен қорғаған Түркен Хатунның інісі Қайыр хан Шыңғыс ханның көп жауынгерлерін өлімге ұшыратқан ғой. Міне, сол  өшін Шыңғыс хан Қайыр хан мен Түркен Хатуннан алған. Бірін зынданда ұстап,  көмейіне қор­ғасын құйып, азаптап өлтірсе, Түркен Хатунның мойнына шынжыр салып, итаяқпен ас беріп, шах пен Қайыр ханға жоқтау айтқызғысы келген. Осы кезде Болған Ананың дауысы естіледі. Болған Ана өзінің қайын әпкесін тұтқыннан босатып, иелік беріп, үлкен адамгершілік жасаған. Түркен Хатун осы қорлықтан құтылған соң 1233 жылы, яғни, Шыңғыс хан мен Жошы хан қазасынан соң 6 жылдан кейін өмірден өткен.

Жоғарыда Жошы ханның екінші қызын алған Арыстан хан кім екендігі туралы да Жамал Қаршидың кітабында жазылған. Арыстан хан қарахандар әулетінен шыққан, Тараз бен Қашқарды билеуші. Оның арабша аты-жөні – Әбу-Фатх Мұхам­мед-ибн-Жүсіп. Бұл Арыстан хан әуелі Тараз қаласының оңтүстік жағындағы Аса өзенінің жағасында мазары тұрған Айша бибіге үйленген. Айша бибі қаза тапқан соң қарақытайлармен соғыста олардың қолына тұтқынға түскен. Найман ханы Күшлік қарақытайлармен соғысып, гурханын жеңген соң Арыстан ханды тұтқыннан босатқан. Қалың ягма (жалайыр) елін билеген осы Арыстан ханды да өзіне жақын тарту мақсатымен Шыңғыс хан оған Жошының екінші қызы Белеңді жұбайлыққа бергенмен, олардың бұл өмірі ұзаққа созылған жоқ. Арыс­тан хан Қашқарға барған соң оны сол қаланың әмірлері өлтіріп, Белең жесір қалып, әпкесі Болған Ананың қасына келген. Сондықтан да бұрын-соңғы жазушылар Сығанақ-тегін Жошының екі қызына бірдей үйленген деп жаңылып жүр. Мәселен, атақты Мәшһүр Жүсіп Көпеев «Бұрынғы заманда Түркістанда Талмас ата деген әулие болған. Бәйбішесінің аты – Болған,  тоқалының аты – Белең. Кен­же тоқалының аты – Ақбикеш. Болған Ана Сарысудың бас жағында, Белең ана Сарысудың аяқ жағында, Ақбикеш Қаратауда қоныстанған.

Болған Ана, Талмас Ата молалары Сарысу бойында. Екеуі бір жерде. Ол жер «Болған Ана» аталып кеткен. Егде тартқанда Белең Ана Болған Ананың жанына келген. Рухы осы жерде мәңгі сая тапқан. Ұлытау, Кішітаудың о жақ, бұ жағынан, Атасу өңірінен жеті өзен Сарысуға құяды. Сондықтан да, ертеде бұл жерді «Жеті Кеңгір» деп те атаған. Сол өзендер құйған жерді «Қаражар», одан төменірек тұсын «Белеңнің бойы» дейді.

Ел арасында жоғарыда аты атал­ғандардың әрқайсысы туралы аңыз-әңгіме жетерлік. Мәселен, Ақбикеш Қаратауда өмірден өтіпті. «Басымды Темірқазыққа қаратпа, аяғым Әзірет Сұлтанға қарай созылады. Күнбатысқа да қаратпа, аяғым Талмас Атаға қарай созылады»,– деп, өзін тікесінен-тік жерлеуді өтініпті. Моласына шошақ тас қойдырған». Мәшһүр Жүсіп Көпеев бұл деректерін ел аузындағы әңгімелер негізінде жазғандығы көрініп тұр. Ол Жамал Қаршидың жоғарыда аталған еңбегімен таныс болғанда нақты жазар еді. Бұл арада айтар жай – Шыңғыс хан және оның ұрпақтары билеген заманда ұлы империяның территориясын аралаған атақты парсы тарихшысы Рашид-ад-Дин; «Қаңлылар Жетісудан Ертіске дейін үстемдік құр­ды» деп жазса, бұл қаңлылардың Хорезмшахқа қарасты және Дешті Қыпшақ құрамындағы қаңлыларға қа­тысы жоқ дербес Қаңлы мемлекеті ту­ралы айтқан.

Ал, Болған Ана жерленген Кеңгір өзенінің атауы туралы өз топшылауымызды да айта кетсек, бұл В.Бартольд пен Мәшһүр Жүсіп Көпеев де­ректеріне және басқа да мағлұматтарға қайшы келмес деп ойлаймыз. Қаңлылар мемлекетінің ертедегі атау­ларының бірі – Канғар екендігі белгілі. Біздіңше, Кеңгір өзенінің атауы осы Канғар сөзінің жіңішке аталуынан шыққан. «Қара Кеңгір», «Сары Кеңгір» деп өзендердің аталуы «Қара Қаңлы», «Сары Қаңлы» атты қаңлылардың аталарының атымен аталуы да мүмкін. Кеңгір сөзінің түбі Кан­­гар болуы әбден мүмкін.  Мұны академик Әбдуәлі Қайдари де айтады. Жалпы, қаңлы мемлекетінің бір шеті Сарыарқа бойында да болғандығы тарихи деректерден белгілі. Тіпті, Сарыарқа өңірінен қаңлыға жаз жайлау, қыс қыстау бөлуде Болған Ана әкесімен жүз шайысқаны туралы да аңыздар бар. Болған Ана әкесінен бұрын Ұлытау мен Кішітаудың шұрайлы жеріне  қоныстанғанына Жошы ашуланып, малын барымталауға жігіттерін жіберіпті. Сол кезде барымташылардың алдынан Болған Ана шықса керек. Хан қызына найза көтере алмай, барымташылар бір емес, бірнеше рет кейін қайтыпты деген аңыз ел ауызында сақталғанын мен қазақ ауызша тарихының атасы, көрнекті ғалым, этногроф, тарихшы, әдебиетанушы Ақселеу Сейдімбеков­тен естіген едім.

Болған Ана және ол туралы зерттеулер бір тайпаның ғана емес, қазақ халқының тарихына тікелей қатысты екендігі күмәнсіз. Ең әуелі Болған бикенің әкесі Жошы ханның шешесі қазақ халқының құрамындағы қоңырат елінен болса, өз анасы  Бектумыш – керейлердің ханы Тұғырылдың қызы, ал жұбайы тағы да халқымыздың құрамындағы аса ірі тайпа қаңлылар болса, Болған Ананы таза монғол деп айта алмаймыз. Оның үстіне Болған бике мұсылмандық жолды ұстанғандығы да тарихи деректерде, ел аузындағы аңыздарда сақталған, оның басына әулие ана ретінде ұл сұрап, қыз сұрап барған келіншектердің және сырқатына шипа іздеп барғандардың түнеуі де қазақы әдеттен туындағандығы еш күмән келтірмейді.

Болған Ана күмбезін ұрпақтары Жошы хан мазарынан 100 шақырымындай жерде тұрғызған. Тарихи жаз­баларда күмбездің сырты ақ түсті болған деген мәліметтер бар. Қазір ол ақ түсінен айырылып, күйдірілген қызыл кірпіші ғана қалған.  Күйген кірпіштерде 20 шақты ру таңбасы, арабша жазулар бар. Оның басында 1771 жылы Еділ бойынан қашқан қалмақтарды қуған орыс әскерінің капитаны Н.Рычков та, өз ғұламамыз Шоқан Уәлиханов та, атақты археологымыз Әлкей Марғұлан да, басқа да көптеген экспедициялар болып, түрлі деректер қалған. Қазір Қара Кеңгір мен Сары Кеңгір тоғысар Сарысу өзен­дерінің тұсындағы биіктегі үлкен қорымда Болған Ана мен Шыңғыс ханның екінші әйелі Құлан қатынның кесенелері алыстан көз тартады. Бұл жерден үш жүздің басы қосылып, ұлы бірлікке қол жеткізіп, таңбаларын тасқа қашаған өңір де алыс емес. Ғасыр­лардың куәсі болған күмбездер тозғанымен әлі асқақ.

Қарағанды облысының тарихи­-мәдени мұраны сақтау жөніндегі ор­талығының қызметкері Түлкібай Тө­леуовтің айтуынша 2011 жылы Қарағанды облысы әкімдігінің мәдениет басқармасы Болған Ана кесенесін сақтап қалу бағытында алғашқы жұмыстарын жүргізсе, 2014 жылы республикалық бюджеттен қаржы бөлініп, кесене толық жаңғыртылды. Кесененің айналасы қоршалып, маңына тас төселді. Жоғарыдағы екі суреттен кесененің жөнделгенге дейінгі және одан кейінгі  көрінісін көріп тұрсыздар. Халықтың қазынасына айналған тарихи ескерткішті сақтап қалу бағытында атқарылған жақсы жұмысқа көзің тояды, көңілің марқая­ды. Ендігі жерде асыл ананың есімі ұрпақтар жадында ұзақ уақыт қала беретіні анық.

Мақұлбек РЫСДӘУЛЕТ,

жазушы-мұрағаттанушы.