Руханият

Демократия алғышарттары

(Жалғасы. Басы газеттің өткен санында).

«Азаматтар елінің саяси құрылымының өзгеруіне әсер еткісі келгенде, мемлекет қоғамдағы үстемдік ететін мораль негізінде пайда болады» деп сенген Платонның сөзін еске түсірсе артық болмайды. Ал, оларды өзгертпей, саяси институттардың толыққанды өзгертуін қамтамасыз ету мүмкін емес.

Демократия құбылысын түсіндіруге сүбелі үлес қосқан американдық философ Джон Дьюи мемлекет қоғамға қатынасы жағынан екінші кезектегі бірлестік және бастапқы қауымдастық екенін бірнеше рет атап өтті. Басқаша айтқанда, қоғам – бұл іргетас, ал мемлекет – соның бір құрылымы. Мұны керісінше деп ойлау – қате. Сондықтан, қоғам негіздерін өзгертпей, саяси институттарға терең және берік өзгерістер енгізу әсте мүмкін емес. Нәтижесінде, демократияның жетістігі енді дауыс беру мен басқа да ашық қоғамдық рәсімдерге емес, демократиялық нормалардың күнделікті өмірге қаншалықты енгеніне байланысты. Сайлаудың елді демократияландыру рөлін асыра айтудан сақтандыра отырып, Дьюи «сайлау науқаны кезінде ұрандарға негізделген орташа сайлаушы әлеуметтік дамудың барлық маңызды мәселелерін түсінуге уақытша ғана сенімділікке ие болуы мүмкін» деп мысқылмен атап өтті. Демократияландыру жөнінде мұндай жаңсақ пікірлер мен иллюзиялар саяси білімнің шектеулі болуынан, демократия күрделі әлеуметтік-саяси мәселе ғана емес, сонымен бірге зияткерлік проблема екенін жете түсінбеуден туындайды. Алайда, бізде саяси өмірді әртараптандыруды жақтайтындар бұл күрделілікті жиі бағаламайды немесе өкінішке қарай, саяси әртараптандырудың зияткерлік және әлеуметтік әртараптандырусыз мүмкін еместігін түсінбейді.

Демократия қоғамның саяси ұйымының ең күрделі нысаны ретінде, ауқымды әлеуметтік-саяси тұжырымдамаларды дамытудың ұзақ дәстүрі, сондай-ақ саясатта ғана емес, қоғамның барлық салаларында демократиялық өзара іс-қимыл тәсілдерін қалыптастырудың ұзақ дәстүрі болған елдерде ғана бекем орнығып, қалыпты дамығаны тарихтан белгілі.

Көптеген елдердің саяси шындығы авторитарлық мемлекеттің жеңілдетілген теріске шығарылуы болған барлық жағдайларда ол еш жерде жоғалып кетпегенін, бірақ сол қоғамда артықшылығы бар аталған идеялар мен моральдар негізінде көбейтілгенін растайды. Бұл инфантильдік (дамымай қалған балалық шақтағы сенім) радикализмге немесе мұндай жеңілдетілген идеологияға бейім қоғамдардың көпшілігінің, қазіргі заманғы дамыған қоғам болуға барлық күш-жігерімен талпынған күннің өзінде «өткен күннің елесімен» қалып қоюына ықпал етті. Демократияландыруды қамтитын сәтті модернизация ұзақ уақытта және радикализмнің жеңілдетілген логикасына қарсы күшті иммунитет болған жағдайда ғана жүреді. Мұндай иммунитет қоғамның қажетті күрделілік деңгейіне жетуіне байланысты ғана дамиды. Оның болмауы немесе дамымауы қоғамды және оның мүшелерін радикализмнің азғыруларына қарсы тұра алмайтын халге түсіреді, тіпті оған өздері бейім болады.

Қоғамда демократия орнатудың жеткілікті алғышарттары болмаған кезде митингілер арқылы немесе тек сайлау арқылы демократияны құру мүмкін еместігін көптеген елдер «демократияландырудың үшінші толқыны» арқылы бірнеше рет көрсетті. Бұл шындықты посткеңестік кеңістіктегі соңғы онжылдықтардағы саяси жағдайлар, ал соңғы жылдары «араб көктемі» деген жалпылама атау алған оқиғалар тағы да растады. Посткеңестік және араб елдерінің ешқайсысы дамыған азаматтық қоғам мен жетілген саяси теория және терең саяси мәдениет болмағандықтан, демократияны тыңғылықты түрде бекіте алмады.

Бұл елдерді демократияландыру мүмкін болмады, өйткені олардың халқы «бостандық» алса да, Эрих Фромм «бостандық» деп атаған нағыз бостандықты қалыптастыру үшін білімі мен дағдылары жеткіліксіз болды. «Бостандықтан қашу» классикалық кітабының авторы көптеген елдердің, соның ішінде еуропа елдерінің мысалында бостандықты растау деп, тек қолданыстағы шектеулерден арылуды ғана емес, негізінен еркін демократиялық қатынастарды қолдануға мүмкіндік беретін сапалы білім мен дағдылардың болуын талап ететінін көрсетті. Қоғамның барлық саласында демократиялық өзара әрекеттесу дағдылары қалыптаспаған барлық қоғамда, әсіресе, оларды саясатта бекітуге тым асығыс әрекет жасағанда, «бостандықтан қашу» сөзсіз орын алды. Осындай «бостандықтан қашудың» салдарынан мұндай қоғамдар демократиялық тәртіпті құра алмағанымен қоймай, өздерінің дамуын да тежеп тастайды.

Есет ЕСЕНҒАРАЕВ,

Қазтұтынуодағы Қарағанды экономикалық университетінің

Экономикалық және құқықтық зерттеулер институтының жетекші ғылыми қызметкері.

Басқа материалдар

Back to top button