Жұмысшы мамандықтарының бастауы: Өспен мыс руднигінен басталған тарихи жол

Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев 2024 жылдың қыркүйек айында, өзінің Қазақстан халқына «Әділетті Қазақстан: заң мен тәртіп, экономикалық өсім, қоғамдық оптимизм» деген тақырыптағы кезекті Жолдауында, кәсіптік білім беру саласына реформа жасаудың маңыздылығына, жұмысшылардың еңбегінің еліміздің өркендеуінде айрықша орын алатынына тоқтала отырып Жұмысшылар қауымына арнап: «Жұмыстың жаманы жоқ, кез келген еңбек – қадірлі. Ең бастысы, әркім жауапкершілікті терең сезініп, өз міндетін сапалы атқаруға тиіс. Сонда ғана еліміз дамудың сара жолына түседі»  деп аса жоғары маңыз бере отырып айтқан жоқ па?..

«Кәсіптік білім беру саласына реформа жасау – айрықша өзекті мәселе. Бұл – экономиканың өсімін қамтамасыз ету және  инвестициялық тартымдылығын арттыру үшін аса қажет қадам. Мен 2025 жылды  Жұмысшы мамандықтары жылы деп жариялаймын» деген болатын.

Мемлекеттің экономикасын еселеп арттыру үшін экономиканың діңгегі болып  есептелетін, еліміздің колледждерінде оқытылып жатқан Жұмысшы мамандықтарын дайындау, әлемнің колледждерінің даму парқымен салыстырғанда  қандай деңгейде екеніне талдау жасамай тұрып, бір қорытындыға келу әрине әбестік болар еді.  Сондықтан да Мемлекет басшысы Астана қаласында 11-15 ақпан аралығында «Жұмысшы мамандықтары қаласы фестивалін» ұйымдастыртып, осы салаға жауапты мамандардың, жалпы халықтың көріліміне, талқысына салды. Сонымен қатар Оқу-ағарту Министрлігі ұйымдастырып отырған бұл жан-жақты ұтымды шарада болашақ мамандар, жұмыс берушілер мен  еліміздің техникалық және кәсіптік білім беру ұйымдарының республикамыз бойынша өз ара ынтымақтастық алаңы ретінде тұңғыш рет ұйымдастырылды. Колледждерді көп жылдар бойы басқарған тәжірибелі басшы ретінде айтарым, бұл әрине сондай сәтті қадам болды. Оқу- ағарту министрлігінің келесі шаралары да көңіліме қонып отыр. Бұл еліміздің техникалық және кәсіптік білім беру саласында қызмет атқаратын тәжірибелі өндірістік оқыту шеберлерін, ұстаздарды алыс, жақын шет елдердің колледждеріне жіберіп,  тәжірибе алмасу шараларын ұйымдастырулары құптарлық іс.

  Енді екі ғасырға жуық кезеңге шегініс жасап, арқа жерінде Жұмысшылар қауымы қашан пайда болғандығына талдау жасамақпын. Тұрақты түрде  өндірісте еңбек ете бастаған Жұмысшылар қауымы, біздің Сарыарқада  бүгіннен 178 жыл бұрын, Арқадағы Ақмола уезіне қарасты, Нілді болыстығына жататын, Нілді ауылындағы Успенский мыс руднигінде (Қарағанды облысы, Шет ауданы, Нілді-Успен селолық округі) XIX ғасырдың орта шенінде пайда болған.  Елімізде тұңғыш рет мыс кенін өндіруді қолға алып тұрақты жұмыс істеген кәсіпорын, 1847 жылы қазақ халқының тарихи ата мекені Сарыарқада бастау алған болатын.  Бұл еліміздегі мыс өнеркәсібі өндірісінің ҚАРА ШАҢЫРАҒЫ деп есептелетін өңір жайлы тұңғыш рет, 2023 жылдың қаңтар айында, академик Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды университетінің Ғылыми Кеңесі монография ретінде бекіткен –  «НІЛДІ: ТАРИХ жәнеТАҒЫЛЫМ» атты еңбегімде (Успенский мыс руднигі, Қарағанды көмір кен орындары, Спасск, Қарсақбай мыс заводтары)  жазған болатынмын.

Енді елімізде Жұмысшы мамандықтарының пайда болу тарихына тоқталайын. XVIII ғасырдың екінші жартысынан бастап, XIX ғасырдың бірінші жартысында бүгінгі Сарыарқада тұңғыш рет ашылған Успенский мыс руднигінде жергілікті ұлт өкілдері жұмысшы мамандықтарын біртіндеп игеріп, өнеркәсіпте жұмыс істеуге қалыптаса бастаған кезең болатын.

1847 – 1904 жылға дейін мыс өнімдерін өндірген Ресей кәсіпкерлері Никон Ушаков пен Аникий Рязанов болса, 1904 – 1920 жылға дейін француз кәсіпкері Жан Клод Карно, ағылшын Нельсон Феллдің, кейін ағылшын қаржы компанияларының иеліктерінде болған. Осы шет ел кәсіпкерлерінің жергілікті шахтёрлардың құқықтарын шектеулеріне орай, монографияда Успенский мыс руднигінде 1905 жылдың желтоқсан айында, рудник жұмысшыларының тұңғыш қозғалысын басқарған, олардың құқын қорғау жолында аянбай тер төккен, тұңғыш кәсіподақ лидері болған, тегеурінді  қазақ азаматы Әли  (Әлімжан) Байшағыровтың тұлғасын ел тарихында тұңғыш рет толық қамтыған болатынмын.

1871 жылы Никон Ушаков өмірден өткеннен кейін Успенский руднигінің технологиялық жүйесіне жататын Спасск мыс заводы, Сораң, Шерубай көмір кен орындары (бүгінгі Қарағанды көмір бассейіні), Қарсақбай мыс заводын Мария Рязанованың  (Аникий Рязановтың жұбайы) мұрагерлері  өндірісті жүргізе алмай, француз кәсіпкері Клод Эрнест Жан Карноға 1904 жылы патша өкіметінің қазынасына әуелде 776 000 сом құйып жалға алады да, 1907 жылдан бастап меншік иесісіне айналады. Жан Карноның шешімі бойынша, өндірістердегі жұмыстарға басшылық жүргізетін ағылшын кәсіпкері Нельсон Фелл болады. Нельсон Фелл өз кезегінде Успенский руднигінің басшылығына, өндірісті басқаруда мол тәжірибесі бар ағылшын азаматы  Мартинді тағайындайды.

Успен руднигіндегі төрт жүзге тарта жұмыс істейтін жұмысшылардың сексен пайызға жуығы қазақ азаматтары болуына байланысты, Мартин орыс тілін жақсы меңгерген Әлімжан Байшағыровты «староста» етіп тағайындап,  орыс-қазақ жұмысшыларының арасында туындаған түрлі жағдаяттарды            Байшағыров арқылы шешіп отырады. Әлімжан Байшағыровты рудник басшысы Мартин қысқаша Әли деп атап, Оралдағы Нижний Тагиль қаласына қысқа білім көтеру курсына жібереді. Бұл қалада Әли Байшағыров тау-кен мамандығы оқуын бітірген, көзі ашық Николай Петрович Топорнинмен танысып, оны Қазақ еліндегі Успен руднигіне жұмысқа шақыру ойы туындайды. Әлінің Топорнинді шақырудағы басты мақсаты Рудникте құқықтары мүлде сақталмай жатқан қазақ, орыс тілді азаматтарға насихат жұмыстарын жүргізіп,  саяси тұрғыда сауаттарын ашып, рудник басшыларына заңды талаптарын қою болатын. Топорнин Әлінің шақыруын қабыл алады. Байшағыров Успен руднигіне қайтып оралысымен Успенский руднигінің басшысы Мартин Әліні жердің  астындағы кен қазу жұмысынан ауыстырып  нарядчик әкімші етіп тағайындайды. Әлінің ұсынысын қабыл алған Топорнин Успен руднигіне келіп, досы Байшағыровтың үйіне орналасады. Оралдың тау-кен техникумын бітірген маман досы Пётр Топорнинді Әлі Мартинға айтып, шахтаға бригадир етіп орналастырады.

Успен руднигі жұмысшыларының мүлде сын көтермейтін әлеуметтік-тұрмыстық жағдайлары туралы Оралда Әліден естіген Топорнин, енді өз көзімен көреді.

Бір шаңырақтың астында тұратын Әлі мен Топорнинде маза жоқ,  орыс жұмысшыларын Топорнин,  тегеурінді көзі қырағы қазақ жұмысшыларын Әлі екеуі екі жақтап қолға алып,  құқықтарының тапталып жатқандығы туралы қызылкеңірдек болып түсіндіру, насихат жұмыстарын бастайды.

 Осы кезеңде орыс-қазақ мектебі ашылатынан дәмелі, алысты болжайтын, бақуатты әулеттен шыққан Сейфолла (Сәкен Сейфуллиннің әкесі) ақсақал, алғыр баласы Сәкенді Қарашіліктен жұмысы қайнап жатқан Успенский руднигіне әкеліп, Нілді ауылында орыс тілін үйренсін деп орыс достарын да жағалатып, өндірісте шыңдала бастаған досы Әли Байшағыровтың ауылына әкеліп, ағайыны Зәкірбек Боздақтегінің үйіне орналастырады. Балаң Сәкен өзі туыс, сауда кәсібін кезінде бірге бастаған әкесінің досы Әлінің үйінде жиі болады. Әлі мен Топорниннің жұмысшыларға өздерінің құқықтарын қорғау жолындағы қызу талас үгіт-насихат түсіндіру жұмыстарын жүргізіп жатқандарын Сәкен көзімен көріп, ойы өрісі жетіле түседі.

1905 жылдың желтоқсан  айында рудниктің шахтасының төбесі құлап, көптеген орыс-қазақ жұмысшылары өмірмен қош айтысады. Қаралы митингті жүргізген Әлі Байшағыров жұмысшыларға өздерінің құқықтары мүлде қорғалмай жатқандығы туралы басымырақ айтады да, қаза болған орыс – қазақ жұмысшыларын ажыратпай, бір бейітте «Бауырластар зиратына» жерлейтіндері туралы хабарлайды.

Рудниктегі өзі ушығып тұрған ахуалды дүкендегі шахтёрлардың тамаққа таласы одан әрі ширықтырып, ақыр соңында Әлі Байшағыров бастаған «орыс – қазақ одағы» құрылып, оған И.Г.Низовитин, П.Н.Топорнин, Ысқақ Қасқабаев,С.А.Невзоров, Батырбайұлы, Өмірбекұлы, М.А.Жилиндер мүше болып кіреді.

Жұмысшылардың арасында Ресей социал-демократ жұмысшы партиясының манифесті оқылып таратылады. Әлі Байшағыров, Топорнин, Ерофеев, Белоглазов, Низовитин, Ысқақ Қасқабасов, Невзоров, Засыпкиндер басшы болып, мәжіліс шақырып, ереуілге шығу мәселесін талқылайды. Осы мәжілісте жұмыскерлердің атынан петиция дайындау, оны өндіріс қожасына тапсырып, жұмысшылардың мүддесін қорғау үшін 4 (төрт) адамнан Әлі Байшағыров бастаған, Топорнин, Мартылого, Невзоровтан тұратын депутация сайлайды. Петиция орыс тілінде дайындалып, мәтініне сәйкес қазақшасын Өтемісұлы, Батырбайұлы, Өмірбекұлы жазады. Бұл петицияның көшірмесі орталық газеттерге жіберілсін деп көрсетіледі…

1905 жылдың 06-шы желтоқсанында Спасск мыс зауытының директоры Нельсон Фелльге петиция-хат жолданады. Онда өндіріс қожайынының алдына төмендегідей талаптар қойылды:

1. «Бізге сатылып тұратын барлық азық-түліктердің тезінен бағасы төмендетілсін. Себебі, қазіргі бағаны жоғары және заңсыз деп санаймыз, өйткені, дүкен ай сайын орта есеппен 250 сом ыңғай таза табыс келтіріп отырады. Ендеше ол қымбат бағалы сауда орыны болып көрінгендігі. Азық-түліктерге бағаны жоғарылату бар, мысалы ұнга, рудникке ұн келіп жеткенше, бірнеше қолдан өтіп отырады. Ақмола қаласында ұнның пұты 40 тиын болса, мұнда бір сом қойылып, шамадан тысқары бағамен сатылып отыр.
2. Жұмыс уақытын 12 сағаттан 8 сағатқа түсіруге, Жұмысшылардың еңбек ақыны айына 50 сомға дейін алатындарына 50%, 50 сомнан жогары еңбекақы алатындарына 15% еңбек ақылары өсірілсін және жұмысшыларға бір айлық еңбекақы күні бұрын беріліп, сонымен қабат олардың мойнындағы борыштары алдырылсын.
3. Сулы жер, забойларда істейтін жұмысшылар су өтпейтін сыртқы және аяқ киімдерімен тегін жабдықталсын. Бақытсыздыққа ұшыраудан күні бұрын сақтану үшін шахталар ішіне тезінен бағаналар тірелсін.
4. Орталық Ресейдегі мектептер үлгісімен жақын арада 4 (торт) бөлімді орыс-қазақ мектебі салынсын….
5. Тез арада қазақ жұмысшыларының казарма қазармаларының терезелері әйнексіз, амалдап қаптап, шоқпыттармен бітеп қойған, мұндай қалыпта тазалық сақтay minmi мүмкін емес.

Ереуілшілер осы талаптарды орындауға 5 тәулік уақыт береміз (7. ХІІ-12. ХІІ 1905 ж.), ал орындалмаған жағдайда жалпыға бірдей орыс-қазақ ереуілін жариялаймыз және оны Спасск, Қарағанды кеніштерінде жалғастырамыз деп мәлімдейді.

Қорытындысында АҚ иелері петицияның 6(алты)шы буынынан басқасын түгелдей кабылдайтын болады.

Нілді зауытының жұмысшылары мен қызметкерлерінің ереуілі, 1905 жылғы орыс революциясы кезінде Қазақстандағы тұнғыш саяси ереуіл болды. Бұл ереуіл жергілікті жұмысшы табының шет ел кәсіпкерлерінің алдында өз құқығын қорғауға жасаған алғашқы қадамы болатын.

Қазақ елінің жаңа тарихына енді ғана еніп жатқан, тұңғыш рет жұмысшы мамандарының құқын қорғаушы тұңғыш кәсіподақ лидері – Әли Байшағыровтың қайраткерлік тұлғасына тоқталмақпын.

Ол Нілді болыстығына қарасты Нілді ауылындағы Успенский мыс руднигінде 1860 жылы туған. Әкесі  Естемесұлы Байшағыр рудниктің шахтасында жұмыс істеп жүріп өкпе силикозынан өмірден өткен. Әлі 1890 жылдары шахтада кенші болып жұмыс істеп жүріп, Сәкеннің әкесі Сейфолламен бірігіп жер өңдеумен шұғылданып, бидай, тары, көкөніс дақылдарын өсіріп, алғашқылардың бірі болып сауда саттық жасап, кәсіпкерлікпен шұғылданып, тұрмыстық жағдайын әжептәуір көтеріп алады. Сауданың арқасында жергілікті кантор қызметкерлерімен араласып жүріп, орыс тілін біршама меңгереді…

Менің  «НІЛДІ: ТАРИХ жәнеТАҒЫЛЫМ» атты монографиямды негізге алған Қарағанды облысы кәсіподақ орталығының төрағасы  Болат Қамзаұлы Жұмабеков 2023 жылдың тамыз, қыркүйек айларында облыстық кәсіподақ лидерлерімен арнайы Кеңес өткізді. Онда 1905 жылы Успенский мыс руднигінде Әли Байшағыров басқарып ұйымдастырған тұңғыш Жұмысшылар қозғалысына 2025 жылы 120 жыл толатындығына тоқталды. Ол монографияның авторы еңбегін шығарар алдында,   «Әли Байшағыровқа қатысты тұстарымен ақылдасқаны туралы» айта келіп, елімізде тұңғыш рет рудник жұмысшыларының құқын қорғаған, яғни, кәсіподақ лидері болған Әли Байшағыров тұлғасымен тереңірек танысу үшін, өзінің орынбасары Т.Н.Шатохинаның басқаруымен 2023 жылдың 10 қазанында аталып өтілетін Кәсіподақтар мерекесі алдында, елімізде тұңғыш рет жан аямай шахтадағы жұмысшылардың құқын қорғап, тұңғыш кәсіподақ ұйымының төрағасы болған Әлі(Әлімжан) Байшағыровтың туған еліне 5(бесінші) қазанда экспедиция ұйымдастыралытын тоқталды. Экспедиция құрамына облыстық кәсіподақ ұйымы жанындағы «Келешек» Жастар Кеңесі өкілдері, облыстық салалық кәсіподақтардың барлық филиалдарынан мүшелер, облыстық маслихаттың депутаты, белгілі кинорежиссер Арман Әлімжанов, Шет ауданынан аудан әкімінің орынбасары Орал Ыстыбаев, Қазақстан Жазушылар Одағының мүшесі Өмір Кәріп, облыстық БАҚ-ның өкілдері, Әлі Байшағыров бабамыздың туған немересі, кезінде осы ауылдың әкімі болған Егінбай Әлиев, журналистер қауымы 176 жыл бұрын елімізде пайда болған алғашқы өндіріс орны, кезінде 1920 жылға дейін жетпіс жылдан астам Ресей, Француз, ағылшын кәсіпкерлерінің меншігі болған, облысымыздың Шет ауданына қарасты, кезінде Успенский мыс руднигі орналасқан, Өспен (тарихи аты Нілді) ауылына арнайы келіп, өндіріс орнының бүгінгі әлеуметтік-тұрмыстық сипатымен облысымыздың зиялы интелегенция қауымы тұңғыш рет ресми түрде танысты:

 – 1906 жылы Әли Байшағыровтың бастамашылығымен, жергілікті жұмысшылармен асарлап жүріп  тұрғызылған бастауыш орыс-қазақ мектебінде болды, әрине ол бүгінгі таңда тұңғыш өндірістің тарихына арналған Сәкен музейі деп аталады. Бұл бастауыш мектепте  1922 жылдың қазан айынан 1924 жылдың қазан айына дейін, Кеңестік Халық Комиссариатының төрағасы болған, мемлекет қайраткері Сәкен Сейфуллин 1906 жылдың күзінен 1909 жылдың күз айына дейін оқығаны тарихтан белгілі.

– Англиядан 1914 жылы арнайы шақыртумен келіп, Сарысу байыту фабрикасының салып, оны 1916 жылы аяқтаған ағылшындық инженер конструктор Джон Уильфорд Уордел – John W. Wadellдің тастан қаланып салынған ғимараты құрылысының қалқайып ғана тұрған биік қабырғалары… тарихымен танысты.

          -Қасиетті Әулиетас орналасқан рудник шахтасының су толып тұрған терең қазан шұңқырының орнымен,

– көкке самғап тұрған рудник шахтасының биік Копёрын тамашалады,

– рудник әкімшілігінің батыстық үлгіде XX ғасырдың басында салынған Конторын көріп өткен тарихтан біраз мағлұмат алды.

Ел Президентінің үстіміздегі жылды Жұмысшы мамандықтары жылы деп атауына байланысты, облысымызда  жұмысшы мамандықтарының әлеуетін арттырып көтеру үшін, әлеуметтік және еңбек қатынастарын ретке келтіру және әлеуметтік әріптестік туралы Қарағанды облыстық үшжақты комиссиясының шешімімен, Қарағанды облысының әкімі, комиссия төрағасы, облыстық жұмыс берушілер Кеңесі, ТОП облыстың еркін кәсіподақтар достастығы, ҚР-ғы жеке кәсіпкерлікті дамытуға жәрдемдесу қауымдастығымен  бірлескен хаттама жасалып,  1905 жылдың 6 желтоқсанында басталған тұңғыш кәсіподақ ұйымының құрылғанына үстіміздегі жылы 120 жыл толуы аясында, Қазақстандағы кәсіподақ қозғалысының қалыптасу тарихы және қазіргі кезеңде еңбекші халықтың мүддесі үшін әлеуметтік серіктестіктің нығаюуына бағытталған деректі көркем фильм жасауға кірісу туралы мәміле жасалды.

Қазақстандағы кәсіподақ қозғалысының 120 жылдығына және Қазақстан Республикасы кәсіподақтар Федерациясының 35 жылдығына орай, мерейтойлық іс-шаралар аясында 2025 жылғы 2 қазанда «БІРГЕ БОЛАШАҚҚА ЖҮГІРЕМІЗ!» «Өспен – 1905 – Қарағанды – 2025» атты ынтымақ жүгірісі ұйымдастырылды. Жүгіру барысында тарихи орындарға барып, еңбек ардагерлеріне құрмет көрсетілді. Дәл осы өңірде Успен мыс кенішінің (қазіргі Қарағанды облысы Шет ауданы) жұмысшылары мен қызметкерлері Қазақстандағы алғашқы кәсіподақты құрған еді. Жүгіруге кәсіподақ көшбасшылары, әлеуметтік әріптестер және «Келешек» Жастар кеңесінің еңбекші жастары қатысты.

Елбасшысының Жолдауында Жұмысшы мамандықтарын, еңбек адамдарын дәріптеу арқылы, «қоғамда еңбекқор және нағыз маман болу идеясын насихаттаймыз, адал әрі табанды еңбегімен табысқа жеткен адамдар қашанда құрметті, сыйлы болу керек. Бұл біз ұсынып отырған «Адал азамат – Адал еңбек – Адал табыс» қағидатына толық сай келеді» деп қорытындалаған болатын.

Жұмағали МАҒЗИ,

«Қазақстандық оқу ағарту, ғылым және жоғары білім қызметкерлерінің салалық кәсіподағының Қарағанды облыстық кәсіподақ ұйымы» қоғамдық бірлестігінің жауапты өкілі