Қазіргі таңда Мемлекет басшысының бастамалары аймақтарда да қолдауға ие болып отыр. Дерекке сүйенсек, үш жылдан астам уақыт ішінде елде ауыл әкімдерінің 72 пайызы жаңарған. Оның басым бөлігі – бұрын мемлекеттік қызметте болмаған азаматтар. Яғни, аймақтардағы атқарушы билікке жаңа адамдар келіп жатыр деген сөз. Пилоттық жоба ретінде аудандар мен облыстық маңызы бар қалалардың 45 әкімі сайланса, биылдан бастап, барлық аудан әкімдерін халық тікелей сайлауы тиіс. Мұндай ауқымды саяси өзгеріс бұрын-соңды болмағанын айрықша атап өткен жөн.
Сайлау халыққа таңдау береді
Сарапшылардың айтуынша, бұл жүйенің екі тетігі бар. Бірі – әкімді халықтың өзі сайлауы, екіншісі – халықтың өкілі ретінде әкімді мәслихат депутаттарының сайлауы. Қазір еліміз екінші механизмнен біртіндеп біріншісіне ауысуда. Оған үш жылдан бері ауылдық округ әкімдерін халықтың өзі сайлауы дәлел болады. Мемлекет басшысы енді аудан және облыстық деңгейдегі қала әкімдерін де халық сайлайтынын айтқан еді.
Мұның артықшылығы – әкімді халық сайлайды. Ол біріншіден, өздері танитын іскер адамды таңдайды, екіншіден, ол адамнан өз міндетін жауапкершілікпен атқаруды талап ете алады. Жалпы, бұл – дамыған елдердің көбінде қолданылатын сайланбалы жүйе тетігі. Біздің де еліміз осы жүйеге біртіндеп ауысып жатқаны көз қуантады.
Бүгінде Мемлекет басшысының тапсырмасына сәйкес елімізде ауылдық округтердің басшыларын тікелей сайлау енгізілген еді.
Өз кезегінде, Қарағанды облысында нақты жеті ауданда 42 ауыл әкімін сайлау өтті. Дауыс беру нәтижесінде 24 ауыл әкімі бұл лауазымға бірінші рет тағайындалған. Яғни, жаңару көрсеткіші – 57,1%. Ал, 2025 жылы аймақта 3 ауыл әкімі сайланған.
Алдағы уақытта да облыс аумағындағы азаматтар ауыл әкімдерін сайлауды жалғастырады. Бұл саяси науқан «Сайлау туралы» заңда белгіленген өкілеттілік мерзіміне байланысты жүргізілетінін атап өткен жөн.
Қазіргі таңда ауыл әкімдерінің өкілеттілік мерзімін ұзарту мәселесі де пысықталуда. Ресми дерек бойынша жергілікті ауыл әкімдеріне мемлекеттік қызметшілерге еңбекақы төлеудің белгіленген жүйесімен еңбек шарты бойынша жұмысшыларды қабылдау құқығын беру, халыққа ақылы қызмет көрсету құқығымен арнайы және ауыл шаруашылығы техникасын алуға рұқсат ету, көшедегі сауданы қадағалау, қоғамдық орындарды абаттандыру, балалар ойын алаңдарын пайдалану барысын бақылау, ақылы қызмет көрсету және басқа да мәселелер бойынша өкілеттіктерді кеңейту көзделіп отыр.
Тағы бір өзекті мәселе – ауыл бюджетінің кіріс көздерін кеңейту. Қазіргі таңда төртінші деңгейлі бюджет кірістері салық түсімдерінің сегіз түрі мен аудандық бюджетке түсетін түрлі түсімдер, өсімпұлдар мен трансферттер есебінен қалыптасады. Ауылдың қаржылық дербестігін арттыру мақсатында кіріс көздерінің тізбесіне аудару жоспарлануда. Олар – заңды тұлғалар мен жеке кәсіпкерлердің мүлік салығының бір бөлігін, су ресурстарын пайдаланғаны үшін төлем, қызметтің жекелеген түрлерімен айналысу құқығы үшін лицензиялық алым, қызметтің жекелеген түрлеріне лицензияларды пайдаланғаны үшін төлемдер.
Сонымен қатар, жаңа Бюджет кодексінің жобасы аясында кең таралған пайдалы қазбаларды өндіруге салынатын салықты төртінші деңгейдегі бюджетке аудару да жоспарлануда.
Қазақстандағы саяси реформалардың жаңа кезеңі – ауыл әкімдерінің құзыретін кеңейтумен ерекшеленіп отыр. Бұл – ауылдық аймақтардың дамуына серпін беретін және халықтың тұрмыс сапасын арттыруға бағытталған маңызды қадам.
«Халық қатысатын бюджет» ауылға тиімді
Қарағанды облысында «Халық қатысатын бюджет» жобасы танымал болып келеді. Жоба аясында тұрғындар өз қаласын, аудан орталығын, ауылын абаттандыру, көгалдандыру, қоғамдық кеңістікті жаңғырту бойынша идеяларын ұсына алады. Халықтық онлайн-дауыс берудің нәтижелері бойынша жергілікті бюджеттен қаржыландырылатын бастамалар таңдалады. Әрі қарай жергілікті әкімдік сол жердегі ақсақалдар кеңесімен ақылдаса отырып, өздері ұсынған жобаларды ретімен жүзеге асырады. Мәселен, бұл жаңа балалар алаңдары, футбол алаңдары, аллеялар, саябақтар және басқа да жайлы жағдай құруға арналған қала тұрғындарының ұсыныстары.
Ауыл әкімдерінің құзыретін арттыру бағытындағы жұмыстарды жандандыруға «Халық қатысатын бюджет» жобасының оң әсер ететіні анық. Бірақ, бұл бағдарлама әзірге халық саны 10 мыңнан асатын өңірлерде ғана іске асуда. Алдағы жылға бағдарламаны одан әрі іске асыру туралы Қарағанды, Теміртау, Саран, Шахтинск, Приозерск қалаларында жарияланған.
Ауыл әкімдері қарап отырмай, қолда бар мүмкіндіктерін салып, өз ауылын гүлдендіруге күш салуда. Атап айтсақ, Абай ауданы Көксу ауылдық округінің әкімі ретінде сайланған Айым Кашимова мемлекеттік бюджеттен бөлінген қаржыны үнемді пайдаланып, әкім болған 1 жыл 8 ай ішінде сайлауалды бағдарламасында көрсетілген үш міндетті жүзеге асырып үлгерген.
Нақтырақ айтсақ, Көксу ауылында Орталық көше бойындағы жолға ағымдағы жөндеу жұмыстары жүргізіліп, мектепке дейінгі жаяу жүргіншілер тротуары жасалған. Көксу ауылының кіреберісіне Көксу ауылы жазбасы жазылған стелла орнатылып, демалатын аймақ абаттандырылды. Бұдан өзге де атқарылған жұмыс баршылық.
– Демеушілік көмекпен, бюджеттен тыс қаражат есебінен округті тазарту және абаттандыру бойынша экологиялық акциялар ұйымдастырылады. Әр мереке сайын түрлі іс-шараларды үнемі жүргізіп отырамыз, – дейді Айым Мұхитбекқызы.
Ал, Қарқаралы ауданында да Президент тапсырмасына сай жұмыстар атқарылуда. Аудан әкімінің тапсырмасымен аудан аумағында орналасқан ірі кәсіпорындарды аудан балансына тіркеу жұмыстары жалғасуда.
Аудан әкімі апараты баспасөз қызметінің мәлімдеуінше, «Алтайполиметаллы» ЖШС ауданға тіркеліп, салық төлемдері тікелей ауданға аударыла бастаған. Енді былтырғы жылы іске қосылған «Қамқор – Сары-Арқа» ЖШС-ның «Қамқор» кен орны да ауданда. Осы арқылы ауданның кірістер бөлігі ұлғайып, салық базасы нығаюда. Енді, ірі кәсіпорындардың салық төлемдері ауданның кірісіне айналып, аудандағы маңызды жұмыстарға жұмсалмақ.
Ал, осы «Қамқор» кен орнының Бесоба ауылдық округіне орналасқанын атап өткен жөн.
– Кен орнында жұмыс істейтін 400 жұмысшының 20 пайызы – жергілікті тұрғындар. Елдімекенге әлеуметтік міндеттеме ретінде ауылды көркейтуге жылына 10 млн теңге қаражат құйып отыр. Ауылға түсетін мүлік салығы 20 млн теңге болса, ауданға түсетін табыс салығы 120 млн теңгені құрайды, – дейді Бесоба ауылдық округінің әкімі Ержан Қуанышбаев.
Сонымен қатар, 2023 жылы Қызылту ауылында мәдениет үйіне күрделі жөндеу, 2024 жылы Бесоба ауылында жастардың спортзалына күрделі жөндеу жасады.
Алда Қарашоқы ауылына модульді су станциясын орнату және облыстық маңызы бар «Қызылту-Бесоба-Ынталы» 68 шақырым жолды асфальттау жұмысы кезегін күтіп тұр.
Ал, Абай ауылдық округінде демеушілердің есебінен 2025 жылы ауылдың 70 жылдығына орай №31 ЖББ мектептің спорт залына 10 млн теңгеге жөндеу жұмыстары жүргізілмек. Осы аталған мектептің терезесін демеушілер есебінен ауыстыру жоспарлануда. Ауыл әкімінің ұйытқы болуымен қол ұшын беруге Ерлан Әшім, Ербол Қайсин сынды меценаттар келісіп отыр.
– Бұдан бөлек, ауылға отбасыларды көшіріп әкеліп жатырмыз. Бұл бастамаға арнайы қор аштық. Сол қордың есебінен көшіп келгендерге үй алып берудеміз. Көмірі, шөбі тегін, бір жылға. Бала санына қарай 2-3 бас ірі қара, 1-2 бас жылқы, 10-15 бас қой әр отбасыға берілуде. Әр үйден бір адам жұмысқа орналасты. Биыл тағы 3 отбасына көшіріп әкелуді жоспарлап отырмыз. Демеушілердің есебінен көшіп келген отбасыларға бала санына байланысты 80-100 мың теңге аралығында көмек бір жыл бойы беру қарастырылған. Демеушілер қатарында Ерлан Әшім, Ербол Қайсиннен бөлек, ауыл азаматтары, жеке кәсіпкерлер мен шаруа қожалық иелері бар, – дейді Абай ауылдық округінің әкімі Рүстембек Мұратұлы.
Ал, Ақтоғай ауданы Шабанбай би ауылы еліміздегі үздік ауылдардың қатарына еніп, туристік өңірге айналғалы тұр. Биыл туристердің қарасы қалың болады деп күтілуде. Тіпті, ауылға тұрғындар қаладан қайта көшіп келе бастапты. Болашақта ауыл тұрғындары жұмыспен қамтылып, өз бюджетін өзі толтырардай дәрежеге жетерінен үміт мол.
Түйін
Әкім халыққа жақындаған сайын мәселе де тез шешілмек. Ауылдағы жол, су, жарық, мектеп, балабақша секілді күнделікті өмірге қатысты түйткілдерге енді ұзақ бюрократиялық жолмен емес, жергілікті деңгейде жедел жауап беріледі.
Бұл реформа үлкен сеніммен қатар, зор жауапкершілік жүктейтінін ұмытпау керек. Алдағы уақытта әкімдердің біліктілігі мен халықпен жұмыс істеу қабілеті басты назарда екені анық.
Одан бөлек, бұл жүйе қоғам тарапынан бақылауды, ашықтықты талап етеді. Бұл бағыттағы басты міндеттерге бәсекеге қабілетті кадр даярлау, сыбайлас жемқорлықтың алдын алу, ауыл тұрғындарының белсенділігін арттыру сынды өзекті мәселелер кіреді.
Ауыл әкімдерінің құзыретін арттыру – жай ғана заңнамалық өзгеріс емес, бұл – ауыл тіршілігінің тамырына қан жүгіртетін тың серпін. Бұл реформаның табысты болуы әкімдерге емес, ауыл тұрғындарына да байланысты екенін айрықша атап айту керек.
Жәлел ШАЛҚАР,
«Ortalyq Qazaqstan»
