Әкей жамбасы қара жерге тигенше намазын қаза қылған жоқ. Дұға батасын айтқанда міндетті түрде:
– Асанқайғы бабамыздың қайғысынан сақтасын, – деп отыратын.
♦ ♦ ♦
Ақадырдан қоңырау шалды. Өмір Кәріп ағамыз. Ақаңның емшектесі. Ол кісі бостекі қоңырау шалмайды.
– Ақаңа барып қайт. Мемлекеттік сыйлыққа ұсынылып жатыр ғой. Ел сөзін жеткіз, – деп телефон құлағын қоя салды.
Бұл 2004-тің қарашасы еді.
Жүрегім шым ете қалды. Кещелігімді тұқыртып айтқанда не айтқысы келді екен мына шалдың деп қоям. Ішім бір пәлені сезетін сияқты. Соны ішімнен айтам. Өтпей қалуы мүмкін ғой деп.
Ахаңмен хабарластым.
– Бүгін келсең де бейілмін , – деп қояды.
Астана бізге сүйкеніп тұр емес пе, түс әлетінде-ақ жетіп бардым. Ақаң жұмыста екен.
– Аудиторияда отырып шер тарқата алмаспыз, кешкі жетіде үйде бол, – деп ол кісі де телефон құлағын қоя салды.
Таксимен келе жатып, жол апатына ұшырап, үйге түнгі онға қарай барайын.
– Жеті деп едім ғой…– деп зілсіз айтты.
Жөнімді айтып едім, аунап түсті.
– Нағашыңды қарсы ал, Мәди, – деп немересін шақырды.
Ағам төрге бастады. Дастарқан қайысып тұр. Қонақ шақырған екен ғой, кісілері қайда екен деп қоям. Содан дастарқан басында төртеуіміз отырмыз. Ақаң, Орал жеңгей, Мәди және мен.
– Ақселеу айта береді дейсіңдер ғой. Менің де бір өнерімді көріңдер. Мынаның бәрі менің қолымнан шығып отыр. Шай мен қантты базардан алдырдым…
Аузыма сөз түссе, кәне?! Атығайша турас, қарауылша турас деп ет тураудың екі түрін көрсетті. Мен де қалыс қалмай, бас ұстаудың Машай түрін көрсеттім.
Бас ұстағандықтан бата бердім. Соңғысын қайтып қайталатты:
– Қорқыттың бебеуінен, Асанқайғының қайғысынан сақтасын, – дедім.
– Бой жазайық , – деп Ақаң өз бөлмесіне бастады.
Толып жатқан бумаларымен таныстырды.
Соның екеуін ерекшелеп алдыма қойды. Тарихи тұлғаларымыздың, оның ішінде батырларымыздың, би-шешендеріміздің, болыстарымыздың қайда жерленгендері жөніндегі деректер алдымнан жамырап қоя берсін. Ішінде бірқатар мазарлар мен бейіттердің, атбесіктердің, тақыттардың фотосуреттері тізбеленіпті.
– Ел ішінде жүрсің ғой. Жинақтауға атсалысқын, – деді.
Мен сол жерде-ақ біраз тарихи тұлғалардың жербесіктері жөнінде айтып бердім. Кейін фотосуреттерін де жібердім.
Әңгімеміздің арнасы біртіндеп күйге қарай аунаған.
– Мына ғажапты қараңыз! ХІХ ғасыр қазақтың рухани мәдениеті ХІХ ғасырдағыдай биікке ешқашан көтеріліп көрген жоқ, әлі де көтеріле алмай келеді, егер қазірде ұлттық бір төл тумамыз туындап жатса, ол сол мұрамыздың екпіні, жалғасы ғана. ХІХ ғасыр ол – Абай, Махамбет, шешендер, жыраулар. ХІХ ғасыр ол – Ақан, Біржан, Мұхиттар. ХІХ ғасыр ол – Құрманғазы, Тәттімбет, Дәулеткерей, Ықылас, Қазанғаптар. Мың жылдық тарихы бар сәулет өнеріміз қайта жаңғырды. Қолөнеріміз Еуропа мұражайларының сәнін кіргізді.Саяси, әскери рухымыз шырқар шегіне жетіп жығылды. Ол – Исатай-Махамбет көтерілісі, ол – Кенесары көтерілісі. Мұндай азаттық үшін тегеурінді көтеріліс әлем халықтарының тарихында сирек болды. Осының барлығы ХІХ ғасыр қазақтың алтын ғасыры деуге дес береді. Сол алтын ғасырымыздың рухани алтын діңгегі ол – күй өнері.
Мен бұл тақырыпқа кездейсоқ келген жоқпын. Мен күйшілер отанында дүниеге келдім. Мені тудырған топырақ ол –Тәттімбет, Дайрабай, Ықылас, Сайдалы сары Тоқа, Қыздарбек, Бәубек, Сембек, Итаяқ, Абдолла, Әбікен…біздің ауылдың шалдары ең нашары деп менсінбей отыратыны Мағауия. Сол Мағауияңыз ұлы күйші болатын…
Осы жерге келгенде Ахаң әңгімесін кілт үзіп Әшімтайдың мұрасы жөнінде сұрағаны. Әкемнің інісі Қасымжан ағатайым «Қоңырқазды» қоңырлатқанда ішімізден тынып отыратынбызды. Ағатайым айтар еді:
– Мұнда жалғыз қаздың ғана қаңқылы бар, – деп.
Біз сол дыбысты ажырата алмай жатар едік.
– Болса болар, жамыраған қаңқыл шалынбайды. Түптің түбінде, осы қосбасарлардың табиғатын сен ашып беретін шығарсың. Менің күй қабылдауым классикалық канон. Сенікі атымен кері. Атавизмдік канон. Сенің Арқа қосбасарлары жөніндегі пайымың бәрімізді де ойландырады. Сен күйдің табиғатын ашсам деп талпынасың, мен тарихын қаузап келемін.
Халқымыздың арғы-бергі ғасырдағы осынау күй өнерін тарих қойнауынан алып шығып, ел кәдесіне жарату менің маңдайыма жазылған екен. Бұл бір ғана музыкатанушылық кітабы емес. Онда соңғы екі жарым мың жыл ішіндегі Еуразия көшпелілерінің тарихы, этнографиясы, фольклоры қамтылған. Ғұмырымның жиырма бес-отыз жылын осыған арнадым. Бірақ, еш өкінбеймін. Сол еңбегім үлкен сыйлыққа ұсынылып жатыр. Алса – нұр үстіне нұр, жазатайым еленбей жатса – оған да өкінбеймін. Өкінбейтінім – осы кітаптың соңғы қазақ қалғанша өлмейтініне сенімдімін. Кітабымның күй өнерін парықтай білетін қазақ баласының қолынан түспейтініне сенімдімін. Төрехан шырақ, бұл сенің аузыңнан шығатын сөз еді, соны сен маған айтқыздың-ау…
Ахаңның бұл сөзін мен де ішімнен айтып отырғанмын.
Ахаңмен бұл бірінші кездесуім емес. Кездескен сайын өсіп, кемелденіп қайтамын.
Ақадырда, айтып отырған Өмір ағамыздың үйінде дастарқандас болғанымыз бар. Ахаңның қажылық сапарына барып келген кезі.Сондағы әңгімеміз есімнен кетер емес.
– Әлі шекарамыз қайсы деген заман да туады. Сорақылығымыз сол сауалды өзімізге емес басқаларға қоятын боламыз. Біздің шекарамызды басқалар белгілейтін болады. Сенің әкең айтып отырған Асанқайғының қайғысы сол. Асан бабамыз сондай күн туатынын білген. Білгендіктен де желмаясына мініп қазағының жерін түгендеп кеткен. Шекарамызды айқындап берген. Сол Асан бабамыздың сөзін біз айта алар ма екенбіз?!.
Ахаң қандай данышпан еді?! Айтпақ тұрсын буған аузымыздан жаңылмай тұрмыз ғой.
Асан бабамыз бен Ахаңды шендестіргеніміз жараса қоймас. Дегенмен мынаны айтуымыз керек болады. Жерімізді Асан баба түгендеп берсе, елімізді Ақселеу аға түгендеп беріп отыр. Түгендегені сол ол қазағына домбырасын қайырып берді. Ал қазақ деген – домбыра…
Менде де бір уайым бар. Қазақсыз Қазақия деген. Ахаңның уайымы ғой.
♦ ♦ ♦
Бүгінде өзіміз де намазға жығылғанбыз. Біз де дұға батасын қайыратын болғанбыз. Міндетті түрде:
– Асанқайғы бабамыздың қайғысынан сақтасын,– деп отырамыз,– Ақселеу ағамыздың қайғысынан сақтасын,– деп қосып айтамыз.
Төрехан МАЙБАС
