«Қара орамал» – адамзаттың аза жыры

«Дүр сілкінтер дүниенің дүрмегі ауыр, Күнде дабыр бұл тірлік күнде дауыл. Алаш жұрты азаптың аралы ма, Қарағанды лагері, Бұл не лагерь?..» деп басталады «Қара орамал» поэма-реквиемі. XX ғасырдағы қасіретті қанды қасап жайлы күңірене сыр шертер, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері, ақын Ғалым ЖАЙЛЫБАЙДЫҢ жүрегін жарып шыққан ғасыр қайғысы, адамзаттың аза жыры бұл. Әлемнің 16 тіліне аударылған нұсқалары топтастырылып, Саяси қуғын-сүргін және ашаршылық құрбандарын еске алу күніне арналған «Тарихтан тағылым – өткенге тағзым» конференциясы аясында қайта басылған «Қара орамал» кітабының тұсаукесері Қарағанды университетінің Студенттер сарайында өтті. Кітап аталған іргелі оқу орнының ректоры, заң ғылымдарының докторы, профессор Нұрлан ДУЛАТБЕКОВТІҢ мұрындық болуымен «Академик Е.Бөкетов атындағы Қарағанды университеті» баспасының баспаханасында жарық көрген. Алдымен, жұртшылық айтулы шараға арнайы келген еліміздегі жиырмадан астам шет ел елшілерін салтанатты түрде күтіп алды. Олар Арқа жұртының қонақжайлығына, тарихи жадының тереңдігіне, әдебиетке, ақынға деген шексіз құрметіне таң қалғанын жасырмады.

Тұсаукесер басталмас бұрын «Қара орамал» кітабын иллюстрациялық тұрғыдан мазмұнын аша түскен суретші, қоғам қайраткері К.Күйіковтің еңбектері қойылған көрмені тамашалады көпшілік. Атап айтсақ, көрмедегі «Қара орамал», «Карлаг қақпасы», «Мамочкина моласы», «Қызжылаған», «Генералдың қызы», «Тас пен ас», «Гармоншы» сынды бірегей туындыларда жазықсыз жандарды зар еңіреткен зобалаң жылдар бейнеленген. Көрсең өне-бойың түршігіп, Қарлагта болғандардың ішкі арпалысын сезінесің. Кітапта есімі Еуропа жұртшылығына жақсы таныс, талантты суретші Алмагүл Меңлібаеваның көркем картиналары да бар екенін атап өткен жөн.

Сонымен қатар, «Алаш ардақтылары: Санкт-Петербург іздері» және «Ұлт ұстазы – Ахмет Байтұрсынов» атты тақырыптық кітап көрмелерінде саяси қуғын-сүргін және ашаршылық құрбандарына байланысты тың дерекке толы, осыған дейін жарық көрген Қарағанды университетінің ғалымдары мен оқытушылары құрастырған тағылымды еңбектер ел назарына ұсынылды.

Ел Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев 2020 жылдың 30 мамырында жасаған үндеуінде: «ХХ ғасырдың 20-50 жылдарындағы саяси қуғын-сүргін зобалаңы – халқымыздың тарихындағы қасіретті кезең. 100 мыңға жуық азаматымыз қуғын-сүргінге ұшырап, соның 20 мыңнан астамы атылды» деп атап өткен еді. Демек, 16 тілге аударылған кітаптың, осы еске алу күнінде қайта басылып, тұсауы кесілуі – тарихи мәнге ие. Өйткені, туындыда сол дәуірдің қанды қырғыны ақынның өткір тілімен айшықты суреттелген.

Алдымен, саяси қуғын-сүргін және ашаршылық құрбандарын 1 минут үнсіздікпен еске алды жұрт.

Салтанатты шараның басында университет студенттері ақын Ғалым Жайлыбайдың «Қара орамал» поэма-реквиемнен 7 тілде үзінді оқып, көпшілікке шығарманың адамзат тарихындағы қаралы тарихтың жоқтаушысы екенін тағы бір рет еске салды.

– Еліміздің тарихындағы қайғылы кезең саяси репрессия мен ашаршылық құрбандарын еске алуға арналған бұл ауқымды шаралар легі – бабалар аманатына деген құрмет, мемлекетіміздің тәуелсіздігін арман еткен арыстарымыз бен халқымыздың зиялы қауым өкілдеріне рухани тағзым ету. Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Кемелұлы «Төл шежіреміздегі қайғылы кезеңдерді ұлттық бірегейлігімізден бөле-жара қарау мүмкін емес. Сондықтан, біз саяси қуғын-сүргін және ашаршылық құрбандарының рухына тағзым етіп, есімдерін мәңгі есте сақтаймыз. Тарихтан тағылым алып, мұндай тауқымет ешқашан қайталанбауы үшін бәрін жасайтын боламыз» деген еді. Осы міндетті жүзеге асыру – әр қазақстандықтың парызы. Кеш қонақтары ақын Ғалым Жайлыбайға, халықаралық атом жобасының мүшесі, қоғам қайраткері, суретші Кәріпбек Күйіковке ерекше ықыласымды білдіремін. Сіздердің еңбектеріңіз өскелең ұрпақ үшін үлкен тағылым. Тарихымызды білген жастарымыз өткенге бас иіп, Жаңа Қазақстанның болашағын жарқын, Тәуелсіздігін бекем ететініне кәміл сенемін, – деді облыс әкімінің орынбасары Ербол Әлиқұлов.

Талғампаз оқырмандар мен әдебиет сыншылары тарапынан жоғары бағаланған поэма-реквием – еріксіз баурап алатын, шұрайлы тілмен шымыр жазылған. Тұтас дәуірдің ащы шындығын қамтитын, тарихи дерекке бай әрі өміршең. 2017 жылы Швецияның Стокгольм қаласында өткен «VI – OPEN EURASIAN» әлемдік байқауында топ жарып, III дәрежелі сыйлыққа ие болған.

«Жаралы жылдар жан айқайы» тақырыбында Нұрлан Орынбасарұлының алғысөзімен ашылған кітапқа филология ғылымдарының докторы, профессор Жансая Жарылғапов редакторлық еткен, таралымы – 1000 дана.

Университет ректоры Нұрлан Орынбасарұлы мен кітап авторы Ғалым Жайлыбай сахна төрінде «Қара орамал» кітабының тұсауын кескен соң, шет елдік қонақтарға сыйлық ретінде таратылды. Осылайша, айтулы шығарма әлем елдеріне жол тартты.

– Бұл кітап – Қарағанды лагеріндегі қасіретті жылдар жайында сыр шертеді. Ол ауыр жылдар отандастарымыздың жүрегінде өшпестей дақ қалдырды, көптеген зиялы қауым өкілдерінің өмірін қиды. Мен осы кітаптың жарыққа шығуына және жиынның жоғары деңгейде өтуіне сүбелі үлес қосқан облыс әкімдігі мен университет ректоры Н.Дулатбековке шексіз алғыс айтамын, – деді автор.

Поэма – әр қазақ баласы жатқа айтып жүретін әрлі шығарма.

Ғалым Жайлыбай ағамыз поэманың «Мамочкина моласы» бөлігін және Кәріпбек Күйіков пен Нұрлан Дулатбековке арнаған өлеңдерін оқып, оқырман қауымды бір серпілтті.

«Жарқын» халықтық би ансамблі орындаған «Бесік жыры» хореографиялық композициясы қазақ өлеңінің ананың бесік жырынан басталатынын аңғартқандай. Ғалым Жайлыбай ағамыздың 16 тілге аударылып, адамзатты бетке алған бұл аза жыры жазықсыз жапа шеккен боздақтардың өр рухын әлдилеп жатқандай еді…

Жәлел ШАЛҚАР.