Қайрат БАЙБОСЫНОВ: «Бізден кейін әнді түгендейтін адам болмай ма деп алаңдаймын»
Жылмен бірге жаңарған «Ortalyq Qazaqstan» басылымының ормандай оқырманына бәсіре ететін тағы бір жаңалығы – «Сыр сандық» сұхбат беті. Аты айтып тұрғандай, Нұр-Сұлтан, Алматы қалаларында және өзге облыстарда тұрып жатқан елге танымал қарағандылық тұлғалармен сырласу отауы. Яғни, белгілі тұлғалардың белгісіз қырларына бірге үңілетін боламыз. Сондай-ақ, тек қарағандылықтар ғана емес, елдік мұрат жолында еңселі еңбек етіп, ұлтты ұшпаққа жеткізуді мақсат еткен қажырлы қайраткерлер мен зиялы қауым өкілдері де «Сыр сандықтың» мейманы болады деп жоспарлап отырмыз. Сонымен, «Сыр сандықтың» алғашқы қонағы – дәстүрлі әннің дүлдүлі, Мемлекеттік сыйлықтың иегері, Қазақстанның Халық әртісі Қайрат БАЙБОСЫНОВ. Жарық жұлдыздың жансарайына бірге үңілейік, оқырман!
– Қайрат аға, он бес жасыңызда ән әлемінде жарқ еткеніңізде, жұртшылықтан ең бірінші сүйінші сұраған «Ortalyq Qazaqstan» газеті екен. Содан бері жарты ғасырдан астам уақыт ішінде әр жетістігіңізді жерлестеріңізге жеткізуден жаңылған емес. Осы жолы да газетіміздің жаңа жобасын өзіңізден бастағанды жөн көрдік.
Қазір сіз елордаға орнығып, дәстүрлі өнеріміздің дамуына бас-көз болып отырсыз. Әдетте зиялыларымыздың көпшілігі бұл жаққа жерсіне алмай, Алматы жаққа елеңдеп жүретінін білемін. Сіз ше, Алматыны сағынбайсыз ба?
– Рахмет, бұл жобаларың жақсы дүние екен. Жалпы, мен әңгімеге жоқ адаммын. Есіл-дертім ән. Астанаға орныққанымызға он жыл болған екен, 2009 жылдың күзінде келгенбіз. Үйрендік, өзіміз өскен Арқа топырағы ғой бұл, ауа райы да, басқасы да бөтен емес.
– Қалай ойлайсыз, рухани орта қалыптасты ма, бұл жақта? Өнердегі замандастарыңыздан кімдермен араласып тұрасыз қазір?
– Кейінгі жылдары сырқаттанып қалғанымды білесің, содан бері көп шыға бермеймін. Іздеген адам өзі хабарласады. Ал, рухани орта дегенде, ол жағынан Алматы жақсы ғой. Өнер мен мәдениет ежелден қалыптасқан. Жазушылар мен Композиторлар одағы да сол жақта.
– Байқауымызша, сіз саясаттың әңгімесіне араласпайсыз. Қоғамда болып жатқан өзгерістерге қатысты пікір де білдіре қоймайсыз…
– Оның рас, араласпаймын.
– Бұл сонда өмірлік ұстаным ба, жоқ әдет пе?
– Әдет шығар. Әуелден алдыма қойған ең үлкен мақсатым – ұлттық өнерді, соның ішінде осы қазақтың әнін зерделеу, жоғын іздеп табу, оны қалыбын бұзбай орындау, шашау шығармай ұрпаққа жеткізу. Өмір бойы осы жолда еңбек етіп келеміз ғой. Өзім жинақтаған, орындаған әндерді жүйелеп, 500-ден аса ән жинап, «Сыр сандық» атты кітап шығардым. Бар ынтам соған ауып кеткен. Сондықтан басқа нәрсеге, көлденең сөзге көп көңіл бөле бермеймін. Саясат дегеніңіздің өзі түсініксіз дүние ғой. Қазір өзі кімдікі дұрыс, кімдікі бұрыс екенін айыру қиын. Интернет, ютуб дегеніңізде өтірік пен шындық араласып жүреді.
– Интернетті жиі шолып отырасыз ба?
– Жоқ, қарамаймын.
«ЖӘНІБЕК РОМАНЫН ЖЫРТЫП ТАСТАДЫ»
– Биыл – қазақ ән өнеріндегі айтулы тұлға Жәнібек Кәрменовтің дүниеге келгеніне 70 жыл. Осы қарсаңда талай естелік айтылып жатыр. Жәнібек ағамызбен жақын дос болып, Жүсіпбек Елебеков сынды саңлақтан бірге дәріс алдыңыз, өнер аламанына қатар қосылдыңыз. Яғни, ол кісі жайлы дәл сізден артық ешкім біле қоймас деп ойлаймын. Сіз таныған Жәнібек қандай еді? Көңіліңіздің төрінен орын алған айрықша қасиеттері, ерекше мезеттер жайлы естелікпен бөліссеңіз.
– Кейде маған «Жәнібекпен араңыз қандай болды?» деген қитұрқы сұрақтар қойылып жатады.
– Иә, сондай әңгімені естідік…
– Кезінде Жәнібектен де «Осы Қайрат қандай әнші?» деп сұрайды екен. «Пәлі, Қайрат ол, Қайрат қой!» дейтін көрінеді. Солай, арамызда алауыздық, бақастық болған жоқ. Мен әу бастан өнерге, әнге ғана ден қойдым. Саясатқа, сөзге жоқпын.
Жәнібек құймақұлақ болатын. Өнерде жүріп, жанындағы адамдардан дәріс алды. Он алты жыл ма, он сегіз жыл ма ҚазМУда оқыды, анда-санда, үш-төрт жылда бір барып. Ахаңның (Ақселеу Сейдімбек ред.) жанында көп жүріп, біраз әңгімелерін жадына құйып алды. Яғни, Жәнібектің мықтылығы осы құймақұлақтығы дер едім. Жүсекең: «Жәнібек, сен жазушы боламын, журналист боламын, ақын, зерттеуші боламын дейсің. Ал, енді нағыз өнерде, осы менің орнымда ән салып қалатын Қайрат қой» деп айтып кеткен. Сол айтқаны тура келді ғой. Жәнібек көбінесе кітаптарын шығарды. Жазушылыққа ден қойып, ендіенді бастап келе жатқан азамат еді. Өмірден жазатайым ерте өтіп кетті. Беретінін беріп үлгерген жоқ.
Бірге оқыдық. Жүсекеңнен отыз-қырық ән үйрендік. Екеуіміз бір әнді қатар үйренгенмен, екі түрлі айттық. Жәнібек жасынан Жүсекеңнен аумайтын болды ғой. Жүсекең: «Әй, маған еліктемеңдер, әрқайсың өзіңнің жүрегіңмен айтуың керек. Радиодан естіген адам домбыраны қағып қалғанда, қайсы Жәнібек, қайсы Қайрат, қайсы Жүсіпбек екенін айыру керек қой. Менің қағысым мен қағып, менің дауысыма салмаңдар. Әр адамның өзінің бет-бейнесі болуы керек» дейтін. Бірақ, жастайынан миына сіңіп қалған ғой Жүсекеңнің айтқандары… Мәдениет Ешекеевте де солай қалыптасып қалған. Мәдениет пен Жүсекеңді айыру қиын.
– Иә, Мәдениет ағамыздың мәнері Жүсекеңе қатты ұқсайтын сияқты.
– Әрбір үтір, ноқатына дейін қайталайды. Бірақ, Мәдениеттің дауысы жұмсақтау. Ал, Жүсекеңдікі қатқыл, атой салып жауға шабатындай дауыс қой, ірі дауыс.
Сонымен, Жәнібек жақсы түсінді. Дегенмен, бойға сіңіп қалғаннан кейін қиын болады. Міне, содан кейін біресе Манарбек болып айтты, біресе Жүсекең болып айтты. Екі ортасында жүріп айтты. Сөйтіп жүргенде кейінгі кездерде толғау шығара бастады. Осы кезде Жәнібектің термешілдікке, жыраулыққа бетбұрысы байқалды. «Ойламаңдар жігіттер» сияқты дүниелерге мойын бұрып, енді басқа салаға қарай ден қоя бастағандай еді… Тірі болса қаншама дүние жасар еді.
– Жәнібек аға өлең жазған дейді? Ол өнерінің шет жағасын сіздер көрді деп айтады. Кейінірек өлеңдерін өртеп жіберген деген сөз бар. Сол рас па?
– Он тоғыз-жиырманың шамасында, студент күнінде әуестігі болғаны бар. Үстелге қоятын лампаның жарығымен түнімен бұрқыратып бірдеңе жазады. Бөлмедегі төрт-бес жігіт бірге алаңдап шала ұйқы боламыз. «Жазғаны жақсы шықса екен» деп тілектес болып жатамыз. Содан бір күні: «Ал, жігіттер бір ән шықты», «Мен аққуға ғашықпын, Айдынға төсін сүйдірген» деп бастады. Мен домбыраны ала салып, қалжыңмен өңін айналдыра ұйқастырып едім, жаңағы нотасын жыртып тастады. Бір күні «роман жаздым» деді де, «ұнамай қалды» деп, оны да жыртты. Сосын ыза боламыз. Түні бойы бізде де ұйқы жоқ, қиналып жатамыз дөңбекшіп. Ол таң атқанша жазады да, сосын ұнамай қалды деп жыртады. «Неге жыртасың, кейін бір қажетке жарар, жата бермей ме» деп шыр-пыр боламыз.
«БАЛА КҮНГІ ТАСПАЛАРДАН КӨЗ ЖАЗЫП ҚАЛДЫМ»
– Әр бапкер жүйрікті өзінше баптайды. Сол сияқты Жүсекеңнің ән үйретуде ерекше тәсілі болды ма? Жалпы, ол кісімен алғаш қай уақытта кездестіңіздер?
– Жүсекеңді алғаш оқуға барғанда көрдім. Ол кісі менің атымды сыртымнан естіпті. Мектепте жүріп алғаш ән шырқағанымда, осы «Ortalyq Qazaqstan», сосын «Лениншіл жаста» (қазіргі «Жас Алаш» ред.) Әмен Әзиев жазып, насихаттады ғой. Қарағанды телеарнасы шақырып, Игілік Омаров ағамызбен бірге концерттерге, хабарларға қатысып тұрдым. Сол кезде салған «Жалғыз арша» мен «Ғазидің әнінен» кинотүсірілім жасаған еді. Сол бертінге дейін көрсетіліп жүрді де, сексенінші жылдары ізін таба алмай қалдым. Он үш-он төрт жасымда айтқан дүниелер ғой.
– Әлі табылмады ма?
– Табылған жоқ. Содан Жүсекеңмен кездестік. Ол кісі сабаққа келді. Ол уақытта шырылдаған әлгі биік дауыс жоқ, өзгерген. Дауыс дегеніңіз адамның жасына байланысты құбылады. Жіңішке, шырқырап тұрған дауыстар жуан дауысқа айналады. Сол тұста тоқты қошқардың дауысы сияқты даусым болды. Оны өзім де менсінбеймін. Бірақ, домбыраға зерекпін. Бүлкілдетіп әндерді айтып беремін. Сол орындаушылығыма қызықты. Әйтпесе, басқа жігіттермен салыстырғанда, анау айтқан дауысым жоқ еді.
Өстіп жүргенде бір оқиға маған қамшы болды. Жүсекең гастрольде жүргенде, емтихан қабылдаған Ғарифолла Құрманғалиев болатын. Ол кісі мені Қарағандыға гастрольдік сапармен Абай атындағы академиялық опера және балет театрының ұжымы келгенде он үш жасымда көрген. Емтиханға барғанымда бірден танып: «Жүсекең келеді, сол кісіден оқисың» деп қабылдады. Сосын «Менің әндерімнен не білесің?» деді. Білетін төрт-бес әнді салып бердім. Дауысымне тенор емес, не баритон емес дегендей…
Содан бірде Ғарекең мен Жүсекеңнің өзім туралы әңгімесін құлағым шалып қалды. Жаз айы болатын. Екеуі сатымен жоғары көтеріліп, класқа беттеп барады екен. Ғарекең: «Мына Қайратты он үш жасында тыңдап едім. Қазір қалай, әнші болатын түрі бар ма?» деді. Жүсекең: «Әй қайдам, Қайрат әнші бола ма, болмай ма белгісіз. Бірақ, ана балаларым жаман емес» деді.
– Ол кісілер сізді көріп келе жатқан жоқ па?
– Жоқ. Алдымызда кетіп бара жатты. Жаңағы сөз қамшымен салып қалғандай болды. Содан не істейін енді?! Оқып жүріп кетіп қалсам, ел «Мынадан ештеңе шықпаған екен, оқи алмай қайтып келді» деп айтар. Одан да дауысымды құртайын» деп ойладым. Көп айтсаң, дауысың қиылып қалады дегенді естігем. Содан сабағымды оқып тастап, кешке қарай шайымды ішкен соң, бір класқа кіріп алып, түнгі он екіге дейін айғайға басамын. Бір-екі әннен кейін бойым жіпси бастайды. Күніне он әннің әрқайсысын 15 реттен қайталаймын, яғни, 150 рет орындаймын. Айтқан сайын қара терге түсемін. Терлеген сайын, құлшына беремін, жеңілдей беремін. Бар дауысыма салып, түнгі он екіге дейін айқайлаймын.
Жүсекең: «Сенің дауысың баритон. Қали Байжанов сияқты гүрілдей бер» дейтін. Содан гүрілдетіп бір он бес, жиыр ма күн дайындалғаннан кейін: «Әй, келші енді, дауысың дұрысталған шығар, отыршы» деді. Содан «Қаракесекті» салдым. Ән басталғаннан тапжылмай, қатып қалған Жүсекеңнің екі көзінен жас сорғалап қоя берді. Ән біткенде «Алла, Алла, тәуба, тәуба, Құдай берген екен!» дей берді. Сөйтіп дауысым гүр ете қалды. Ол кездегі дауысым бөлменің ішіне сыймай кететін, көтеріп тастайтынмын.
Жүсекең мені «жүйке басарым» дейтін. Дәріс кезінде басқаларға бір-екі ән айтқызып, көңілі толмаса қуып шығатын. Соңынан мені шақырады. Оқитын жеріміз жатын бөлмемізбен іргелес. Ұйқыдан тұра салып, жетіп барамын. Жүйкесі жұқарып отырады. Түріме қарайды да: «Немене ей, менің шаруамды бітіріп келген адамдай. Мә, бір сом. Алыңдар!» дейді. Қарнымыздың аш екенін біліп отыр ғой. Бір сом деген ол кезде дүниенің ақшасы. Ала салып ҚазПИ-дың асханасынан тамақтанып, шай ішіп келеміз.
«Ал, отыр. Сендер менің ағарған шашымды енді қарайтатын болдыңдар ғой» дейді сосын. Қоңырлатып «Алқоңыр» сияқты майда әндерден бастап, ана кісіні сабасына түсіріп барып, бірте-бірте биік әндерге ойысамын. Сондайда «Менің нерві басарым» дейтін. Кіші ұлы Естайды еркелеткенде «менің нерві басарым» дейді екен, маған да солай дейтін.
«ЖҮСЕКЕҢ ГИТАРАМЕН ДЕ ӘН САЛДЫ»
– Сол кездегі Ішкі істер министрі Шырақбек Қабылбаев Жүсекеңе «бір балаңызды біздің ансамбльге беріңіз, келсін, бір бөлмелі үй беремін. Үш айдан кейін үш бөлмелі үйге кіреді» депті. Жүсекең шақырып алып, «Осылай деп отыр. Бірақ, сені қимаймын. Басыңа милицияның фуражкасын киіп, иығыңа погон тағып ән салғаныңды көргім келмейді. Түбінде өнерде қалатын сен боласың. Артық сөзің жоқ, әнді қалай үйрендің, кімнен үйрендің, солай таза айтасың, жіктеп-жіліктемейсің. Жадың да жақсы, халыққа бұзбай, бүлдірмей жеткізесің. Сондықтан өнерден алыстама, біраз қиындық көресің. Бірақ, түбі қайырлы болады» деді. Айтқаны келді. Үй жоқ, күй жоқ жүргенде өнерімізді ерекше бағалап, үнемі қамқор болып жүретін жақсы ағамыз – Рақымжан Қошқарбаев жетектеп, сол кездегі Министрлер Кеңесінің төрағасы Нұрсұлтан Назарбаевқа кіргізді (1985 жылы – ред.).
Нұрсұлтан Әбішұлы жылы қарсы алды. «Мен сенің әніңді алғаш Теміртауға келгеніңде естігенмін. Сен біз ән тыңдамайды деп ойлама. Телеарнадан да, радиодан да тыңдап жүремін. Қазір көп жақсы әндерді тауып, орындап жүрсің», – дей келіп, «Осы саған «Еңбек сіңірген» атағын берді ме?» – деп сұрады. «Жоқ» дедім. «Әлі берген жоқ па? – деді де, – Саған үй керек қой, төрт бөлмелі керек шығар» – деп жалғастырды. Абдырап, жауап беріп үлгергенше (айтушылар көп болса үш бөлме аласың деп сендірген), «Жарайды, дәл қазір болмаса да, жақында шешеміз» – деді. Содан көп ұзамай үйдің хабары жетті. Аз уақыт өткенде «Еңбек сіңірген әртіс» атағын да алдық. Сөйтіп Нұрекең жолымды ашып жіберді.
Жүсекеңнің айтқаны келіп, түбі қайырлы болды. Өнерден әлі күнге алыстаған жоқпыз, сол ағалардың ұстаздық жолын жалғастырып келеміз. Жүсекеңнің орындалмаған арманы – кезінде цензураға ілігіп, өңі өзгертілген әндерді қалпына келтіру еді. Қазір сол әндердің төл сөздерін тауып, авторларын орнына қойып жатырмыз.
Бар мақсатымыз – соңымыздағы буынға ұлттық әннің қалпын бұзбай меңгерту. Әндерді түгендеп, жинақ шығарғандағы мақсатым сол болды. Соған үлгергеніме қуанамын. Бізден кейін әнді жинап, түгендейтін адам бола ма, болмай ма деп алаңдаймын.
Жүсекеңнің маған берген тағы бір қасиеті – ұғымталдық. Әнді бір айтқанда қағып алуға дағдыландым. Жүсекеңнің өзі сондай зерек, ұғымтал болатын. Бір күні Мұхтар Әуезов «Кім жылдам үйренеді?» – деп бір әнді үйретіп сынап көрген деседі. Жүсекең: «Арамызда ең зерегіміз Күләш (К.Байсейітова ред.) еді. Бір қайырғанда қағып алды, екінші болып мен үйрендім. Қалғандары 5-10 минуттан кейін үйреніп жатты» – дейді. Ол кісінің сол қабілеті маған ауған. Екеуміз Мағауия Хамзиннің күйлерін тартып жарысатынбыз. Бір күні мен жеті шекті гитара алып келдім. «Ей, әкеңнің, бере тұр» – деп гитараны ала салды да «Тракторшы қарындасты» шырқай жөнелді. Сондай сегіз қырлы адам еді.
Өмірден өтерінде, бәйбішесінің айтуынша, радиодан мені тыңдағанда сөйлеуге дәрмені жоқ болса да, саусағы жыбыр-жыбыр етіп, екі көзінен жасы сорғалап жатыпты. Қайтыс боларында: «Аға, мен ғой – Қайрат» – дегенімде, көзін ашқан жоқ, қолымды әлсіз ғана қысып, қоштасты, қайран аға.
«АҒАЛАРЫМЫЗ МАҚТАУҒА САРАҢ БОЛАТЫН»
– Сіз Әлімхан Ермековтің алдында ән айтқан көрінесіз. Сол оқиға туралы айтып өтсеңіз. Әлекең көз алдыңызда қандай бейнесімен қалды?
– Оқуға түскеннен кейінгі екінші жыл, 1968 жылдың көктемі болатын. Ол уақытта әншілікті біраз меңгеріп қалғанбыз. Бір күні Жүсекең: «Қазір бір жерге барамыз» – деп такси шақыртты. Жанымда Кенжеғали Тәшкенов деген көкшетаудың жігіті болды. Тамаша әнші еді. «Ғабиден Мұстафин ағаларыңды білесіңдер ме? Сол кісінің үйіне үлкен бір әкелерің келіп отыр. Сәлем беріңдер» – деді Жүсекең.
– Жүсекең мен Әлімхан ағамыздан басқа кім болды?
– Басқа ешкім болған жоқ. Бардық. Ет әкелді, шай қойды. Есімде қалғаны – Әлекең ұзын бойлылау, атжақты, бетінің қара секпілдері бар, жүзі сондай бір мейірімді адам екен. Көп сөзі жоқ. Біз әңгімеге араласа қойған жоқпыз. Өздері өткен-кеткенді айтып, күңкілдесіп отырды. Ән тыңдап, рахаттанып, сондай бір балбырап отырды. Соңында: «Көп жаса айналайын, дауысың жақсы екен, бүлдіріп алмаңдар. Дайындалыңдар, көп үйреніңдер. Қазақтың әндері жетеді ғой. Соның бәрін тауып, ұстаздарыңның айтқанын тыңдап, осы кісінің сөзімен жүрсеңдер қор болмайсыңдар» – деді.
– Тәрізі аса бір қолпаштамаған сияқты ғой. Айтпақшы, сіз «кейінгі кездері өнер адамдарын орынды, орынсыз мақтауға әуес болып бара жатырмыз» депсіз. Бұлай деуіңізге не себеп болды? Сол кездегі ағаларыңыздың мақтауы қалай еді?
– Ол уақыттарда жазушылардың жиынына бізді жиі шақыратын. Ғабит Мүсірепов, Ғабиден Мұстафин, Сапарғали Бегалин сияқты марғасқалардың алдында ән айтатынбыз. Қазіргі шал болған жазушылар ол кезде солардың төңірегінде табақ тасып жүретін. Ол кісілердің алдына барарда қатты дайындалатынбыз. Ойпырмай десейші, дастарханға да келмейміз, тамақты ана жақта жеке бөлмеден ішіп аламыз. Ән салған соң рахметін, сосын ақыл-кеңесін айтып шығарып салатын. Мақтамайтын. «Қарағым, әнің, даусың жақсы екен. Осыны күт, қарлықтырып алма, көп ізден. Анау әннің сөздерін байқаңдар. Темекі тартпаңдар, арақ ішпеңдер, татып алмаңдар. Түзу жүріңдер, аяқтарыңнан суық өткізбеңдер. Әлі қайда сендерге» дейтін.
Қазір «сен жұлдыз болдың, сенсациясың, құбылыссың, феноменсің» деген керемет сөздер шықты ғой. Бізге үлкендер соның бірін де айтпайтын еді. Әнді дұрыс айтпадым ба деп көңіліміз қоңылтақсып шығатынбыз. Қазір қарап отырсақ, сол кісілердікі жөн екен. Өнер деген желпініп тұрған нәрсе, есіріп кетеміз ғой. Әлгіден кейін тоқмейілсімей, үнемі ізденіс үстінде жүретінбіз.
«ТЕЛЕАРНАЛАРҒА ӨКПЕЛІМІЗ»
– Бір мақалаңызда «Әніміз жетім баланың халіне түсіп, өгейлік көріп жатыр. Өнерден кие қашты ма, өнерпаздан тектілік кетті ме? Оңаша қалсаң мұндай тығырықтан қалай шығуға болады деп жауап іздейсің» деп жазыпсыз. Сол сауалға жауап таптыңыз ба?
– Жоқ, тапқан жоқпын. Иә, ықылас, сұраныс күн өткен сайын азайып, ұлттық өнеріміз сырт қалып барады. Баяғыда бір жерге барсаң, таңға дейін өлең айтқызушы еді. Дүйім жұрт тайлы-таяғы қалмай жиналып, күтіп отыратын. Сағынып отыратын. Көрерменнің деңгейі де бөлек еді. Ауылдағы қарапайым қойшы шал өнердің бағасын академигіңнен кем білмейтін. Кім әнші, кім қалай айтады, соның бәрін қой бағып жүріп, жілікше шағатын. «Ей, анау не айтып жүр әнді қор қылып! Адам білетін дүниесін айтуы керек қой!» дейтін. Ал, қазір соның бірі де жоқ. Дәстүрлі әнге деген ықылас күннен күнге азайып барады.
– Сіздіңше осының себебі неде?
– Қолдауы аз болып жатыр. Дәстүрлі өнерге насихат жетіспейді. Телеарналарға өкпеміз қара қазандай. Ертеден кешке дейін эстраданы дәріптейді. Бесікте жатқаннан еститіні сол болған соң, жұрт домбыраны қайтсін?!
– Әрине, жарнаманың рөлі зор. Бірақ, тағы бір мәселе – сіздер өнерге келгенде әншілер қадау-қадау еді ғой. Қазір дәстүрлі ән класы әр қалада бар. Осының салдарынан саны бар, сапасы жоқ әншілер көбейіп, өнердің бағасын түсірген жоқ па? Өзіңіз білесіз, біраз жыл бұрын заңгер мен экономист қаптады. Қазір көпшілігі жұмыс таппай, бұл мамандықтарды оқыту шектеле бастады. Бәлкім дәстүрлі әнде де соны жасау керек шығар?
– Ол сөзіңнің де жаны бар. Иә, қазір екінің бірі әншімін дейді. Және оқи беруден жалықпайды ғой. Мектептен бастайды да, төрт жыл колледжде оқиды. Сосын тағы төрт жыл жоғары оқуда жүреді. Әрі қарай екі жыл магистратурада оқиды. Ұзын-ырғасы он жыл оқиды. Онысы ақыры түкке жарамайды. Біз соның барлығын небәрі бір жарым жыл ішінде оқып, сонымен профессор, Халық әртісі болдық.
Өзің айтқандай, әншілер шынымен де тым көп дайындалып жатыр. Әр институтқа бөлінген грант қаншама. Ақылы оқу тағы бар. Ата-аналар да домбырамен өлең айтқанды ең оңай өнер деп ойлайды. Сосын басқа салаға қыры жоқ балаларын азар болса тойда жүрер деп, әншілікке жетектеп әкеледі. Солардың көпшілігі қазір бос жүр. Қолдарынан басқа ештеңе келмейді, бизнеске де ебі жоқ. Содан келіп барлығы той-домалақты жағалайды. Қазіргінің шалкемпірінің өзі той жасаса домбырасымен келгенді қабылдамайды. «Қарағым, флешкаң бар ма, музыкаң бар ма» дейді. Содан әнші біткен домбырасын тастап жатыр. Тамада болып жүргендер де, эстрада әншісі болып жүргендер де осылар.
– Көбінесе дәстүрлі әншілер, «ұлттық өнерді құртып барасыңдар» деп эстрадашыларға ренжиді. Олар болса дәстүрлі әншілердің өздерін кінәлайды. Дәстүрлі әншілер заманауи үрдістерге бейімделсін, көрермен тартудың жаңа тәсілдерін іздесін. Образын өзгертсін, клип түсірсін, жаңа технологияларды қолдансын дейді. Осы мәселеге қалай қарайсыз?
– Біздің қазақтың әні жеңіл-желпі дүние емес қой, әр жағында терең философия жатыр. Дәстүрлі өнерде жалаң бұт секіріп жатсаң, жұрт қалай қабылдамақ?! Клип түсіргеннен адам атақты болып кетпейді. Біз жүрегімізбен ұғатын халықпыз.
– Түбегейлі көшу емес, аздап элементтерін қосса ше? Қазір кейбір әншілер халық әндерін ептеп эстрадаға салып жүр. Рамазан Стамғазиев, Айгүл Қосанова, өзіңіздің шәкіртіңіз Баян Нұрмышеваның эстрадамен айтқан әндерін жұрт жылы қабылдады емес пе?
– Әнші өзін халыққа таныту үшін екеуін де алып жүруге болатын шығар. Бірақ, араластырып, қойыртпақ жасауға болмайды. Ұлттық өнер сайқымазақтың ойыны емес. Рамазан эстрадамен де, домбырасымен де айтады. Бірақ, әннің нақышын бұзбайды. Солай алып жүре алса құба-құп.
Бірақ, ең басты мәселе насихатқа тіреліп тұр. Барлық теларнамызды эстрада жаулап алған. Концерт болса эстрада, симфонияны жинап әкеледі. Соның арасында домбырамен айтатын бір әнші, бір күйші болмайды. Бұрын бізді елдегі концерт түгілі ылғи Мәскеудегі концертке шақыратын. Қазір жиын-тойларда анда-санда дәстүрлі әншілерді топтап бір рет шығарып, әр әннен бір шумақты үзіп-жұлып айтқызады. Бұл ұят нәрсе.
– Кезінде Ғарекең мен Жүсекең, Нұрғиса ағалар сіздің талантыңызды қаршадай күніңізден тап басты. Ал, сіз көптен дараланатын шәкіртіңіз ретінде кімді атайсыз?
– Қазір жақсы әншілер көп. Жаңағы шалдар сияқты мен де мақтамаймын. Мынау керемет, мынау жұлдыз деп айтпаймын. Әрқайсының өзінің ерекше өнері, жолы бар.
– Ал, Қарағанды әншілерінің аяқ алысына қандай баға бересіз?
– Бұл туралы енді кеңірек айтуға болады. «Шөп те шығатын жеріне шығады» дейді қазақ. Арқа жері Құдай өзі ән мен күйді молынан төгіп берген жер. Бір Қарағандының өзін алып қарасақ, қаншама өнер адамдары шыққан. Қали Байжанов, Қуан Лекеров, Ғаббас Айтбаев, Манарбек Ержанов, Жүсекең бар, көп қой… Әрі әнші, әрі актер Мүлік Сүртібаев та қарағандылық. Соларға ескерткіш қойсаңыз, Қарағандының бір көшесінің бойына сыймайды. Қойса жарасып та тұрар еді. Қарағандыда өзіміздің шәкіртіміз, айтулы әнші Мейірхан Адамбеков, Жақсыгелді Кемалов бар, Сержан Мұсайынов, Дәуренбек Әркенов сияқты әншілер бар. Қазір де Қарағандыдан бізге келіп жатқан жастардың көпшілігі сапалы, даяр әншілер.
– Бір мәселе қызықтырады. Сіз Игілік Омаровты ұстаз тұтасыз. Икең кезінде талай әншіге ықпал етті. Талай әнші Икеңнің сарынымен ән айтып келеді. Ол кісі әншілікті арнайы оқыған жоқ. Сонда осынша шеберлікті кімнен үйренген?
– Икеңді сыртынан тыңдап жүрдік. Бірақ, мына пернені былай бас, былай айт деп үйреткен жоқ. Дала мектебі. Ол кісі де біз сияқты әр жерден үйренген ғой. Ән таспаларын тыңдады, басқа әншілерді тыңдады. Алматыда жүрді, жаңалықтың барлығы сол жақта, бір-бірінен үйренеді дегендей. Мен радио тыңдайтынмын, небір әншілер бар, солардың кейбір әсемдетіп салғаны, әдемі иірімдері құлаққа сақ ете қалады да, жаттап аласың. Қайыржан Сарбасов деген ағамыз болды. Ол кісі Алматыда оқыды, күй тартатын. Бастапқыда әнді сол кісіден үйрендім. Жаяу Мұсаның әндерін үйретті. Сол әндермен мен алғаш рет он бір жасымда Шапық Шокиннің алдында ән салдым.
– Жаяу Мұса демекші, әнші Ерлан Рысқали бір сұхбатында «Ақ сиса» әні туралы айта келіп, «Өлеңдегі «Ақ сиса» мата емес, ақ пен қызыл шайқасқан кезге байланысты айтылған сөз» дейді, бұған не айтасыз? Бұл ән «ақ қашып, қызыл қуған» заманнан бұрын шықты емес пе?
– Жүсекеңнен бастап талай әншіні көрдік қой. Солардың бірде бірінің «ақ пен қызылға қатысты» дегенін естіген жоқпыз. Әнді бастау үшін ұйқас қуалап, «әридай» дегенді қосады ғой, бұл да сондай нәрсе ғой.
«ПАРИЖГЕ ӘМІРЕ ЕМЕС, ҒАББАС АЙТБАЕВ БАРАТЫН ЕДІ»
– Ғаббас Айтбаев жөнінде айттық қой, ол кісі керемет әнші болған. Негізі бастапқыда Әміреден бұрын Парижге сол кісіні ұсынған екен. Шетелдің бір музыканты тыңдап, таңғалып, Затаевичке «мынау ақын ғой» деген көрінеді. Затевичтің өзі оны ерекше бағалаған екен. Әміренің әнін тыңдасаң, қарапайым ғой, біздің ауылдағы кезкелген шал солай айтып береді. Оның жанында Жүсекеңдер академик. Әнді пісіріп, қайырмасы жоқ жерге қайырма салып, жүйелеген, тәртібін енгізген Жүсіпбек Елебеков. Біз сол кісіге қарыздармыз. Сол Ғаббас Айтбаев байдың тұқымы деген саясатпен Парижге жіберілмеген. Ұрпақтарының айтуынша, Қали Байжанов та ұсынылған, бірақ сол кезде біреу жамандап, тізімнен алғызып тастаған көрнеді.
– Манарбек Ержанов туралы не айтасыз?
Мен Манекеңді көре алмадым. Жүсекең ол кісінің домбыраға кірпияз болғанын айтып отыратын. Домбырасын үнемі жөндеп, не болмаса жаратпай басқасын таңдайды екен. «Ең жуан тоғызыншы шекті тағатын еді» дейді Жүсекең. Сол кісілерден жұққан-ау деймін, домбыраны мен де шұқылап отырамын. Қолымның шеберлігі бар, күнде өзгертемін. Ақтарып тастаймын да, керек жерін жөндеп-жөндеп басқа шек тағамын.
«АҚҚҰМ» БАЙТҰРСЫНҰЛЫНЫҢ ӘНІ ЕМЕС»
– Соңғы кездері бірқатар ән жөнінде пікірталас болып жүргені белгілі. Соның бірі «Аққұмға» қатысты. Біз ес білгелі авторы Ахмет Байтұрсынұлы деп естіп келдік. Сол секілді Мағжандікі деген «Сен сұлуға» қатысты да осындай екіұдай пікір бар.
– «Аққұм» Ахаңның әні емес. Өткен жазда мен бір жігітті Алматыға жібердім. Сол барып Қосымжан Бабақовтың қолжазбасын тапты. Қосымжан Қарағандыда радиода істеген, әнді көп білетін адам болған. Сонда «Аққұм» Ақан серінің әні екені айтылған. Қосымжанның әкелері Ақан серімен қатар жүрген екен. Ағайынды Қосымжан, Есімжан, Досымжан Бабақовтардың бәрі әнші болған. Есімжаннан Рәбиға Есімжанова тарайды.
Ақмола облысының аумағында Қозыкөш деген жерден отыз шақырым жерде Аққұм деген ауыл бар дейді. Әнде айтылатын Іңкәр сол Аққұмда тұрған екен. Ол атақты Сәтмағамбет әншінің туған жері. Ақан сері бірде бүркітін жоғалтып келе жатып, сол ауылға соққанда, Іңкәр атты қызды көріп шығарған ән екен дейді «Аққұм».
Мағжан да, Ахаң да ән шығармаған ғой. «Ол кісілер ән беруші болған» дегенді маған Борис Ерзакович айтты. Сосын «Аққұм» әнін 1925 жылы Қаныш Сәтбаев та жазып алыпты, жалпы 4 варианты табылды. Ілияс Жансүгіров те 13 ән берген дейді. Бір әннің сөзі жоқ болған соң, оны өзі жазыпты. «Міне, папкасы» деп маған көрсетті Ерзакович. Зерттеушілердің шатасып жүргені – қолжазбаларда әннің тақырыбы жазылады, сосын оң жағына оны тапсырушының аты-жөні жазылады. «Менде де, Затаевичте де солай» дейді Ерзакович. Кімнің әні, кімнен алынды соның барлығы Затаевичтің кітаптарында тұр, соны қарамай, біреулер жаңалық тапқандай жариялап жүр. «Сыр сандық» жинағында соның барлығы жазылған.
– «Аңшының әніне» қатысты да талас көп. Біреулер халық әні десе, біреулер Әсеттің әні дейді. Дәнеш Рақышевтің Қытайдан алып келгені айтылады.
– Мен Дәнешпен сөйлескенмін. Күйші Сәкен Тұрысбеков, қобызшы Сматай Үмбетбаев үшеуіміз Дәкеңнің үйінде қонып, таңға дейін әңгімелескенбіз. Сонда сұрағанымда, ол кісі: «Бұл Қытайда туған ән емес, бірақ авторын білмеймін» деді. Біз әнші адамдар білмейтін болсақ, білмейміз деп айтамыз. Осы әнді менің шешем айтып отыратын. «Ағам есерлеу адам еді, домбыра тартуды білмейтін. Тойға барса «ах-ах» деп айтып отыратыны есімде» дейтін.
– Яғни Арқада шыққан ән болып тұр ғой?
– Иә, орындаушының айтуына байланысты «ах-ха-хай» деп кеткен. Бізде Қазақстанда «ах-ха-хай» демейді. Қытай жағында солай айтады. Оны мен қазір балаларға «гәк-гәк-гәй, гиккай» деп айтыңдар деп жүрмін.
Негізі бұл Үкілі Ыбырайдың әні. Сарынына қарап отырсаң байқалады. Өйткені, Қытайда олай көтеріліп, шырқап салатын адам жоқ. Орындаушыға байланысты өзгеріп, бізге «ах-ах-хай» деп жетуі мүмкін. Негізі бүлкілдетіп айтқан шығар.
Ал, енді болса болмаса, Әсет әндерінің бәрі Дәнеш ағамыздың орындауымен келте, шолақ-шолақ қайрылып жеткен. Негізі «Арғынмын, атым Әсет, арындаған» деп басталатын әндер «Ардақ» сияқты әндердің жауабы сияқты, сол тұстағы әндер биік әндер. Шошаңдатпайды мұны, шақ-шақ еткізбейді.
– Кейінгі орындаушылар өзгерткен ғой…
– Иә, Дәкеңдер ғой өзгерткен. «Інжумаржан» да ұзақ тыныспен қайырылатын ән ғой. Оған ана кісінің дауысы жеңіл, ұзақ созуға демі жетпей қалады да, шолақ-шолақ қайрады. Негізі бұл аламан бәйгенің әндері ғой асықпай шырқап, сіңіретін әндер. Басында бір тыныс алып, ортасында үзбей қалықтатып келіп, соңынан бірақ шығу керек. Ал, демі жетпегендер бір желінің бойында қиып-қиып бес-алты, тіпті оншақты рет тыныс алады. Сосын барып әннің құрылымы бұзылады. Оның барлығы шалқып жатқан, лирика образды әндер, Біржанның әндері сияқты, «Ардақ», Жарылғапберлінің әндері сияқты кесек туындылар. Ондай биік әндерді әншінің әншісі ғана айта алады.
«ORTALYQ QAZAQSTAN»-НЫҢ ҮМІТІН АҚТАҒАН ЕКЕНМІН»
– Ауылға жиі барып тұрасыз ба?
– Жиі барушы едім, кейінгі уақытта сиреттім. Менің осы жаққа қоныс аударғандағы бір қуанғаным – елге жақын келгенім. Осы төңіректі, кешегі жақсылардың ізі қалған, әнге қосқан, тауы мен тасында тарих тұнған жерлерді аралайыншы деген ойым болды. Қазір инсульт алғаннан кейін аздап қанатым қырқылып қалғандай болып отыр. Қорғалжынды, Ерейментауды көрген жоқпын. Қарқаралыны, Баянауылды концерттерге барғанда көріп жүрдік, бірақ аралап көрмедік. Сол сияқты, әр жақтағы Егіндібұлақ, Кент тауларын көргім-ақ келеді. Ақтау, Ортауларды көре алмадым. Қарағандыда бір концерттер болып жатса, ақсақалдар шақырса, қалт еткенде барып тұрамын.
– Ұлыңыз Мұхтар суретші екенін білеміз. Немерелеріңіздің әнге бейімі бар ма?
– Домбыра тартады барлығы. Бірақ, алып-жұлып бара жатқаны жоқ. Үлкен немерем 14-15-ке келді, қазір бір-екі тартсаң, қағып алады. Одан кейінгісі де неше түрлі өнерге құмар. Қазір футболшы боламын деп жүр. Одан кейінгі 4-шіні оқитын Нартай деген немерем баянның түбін түсіреді. Домбыраға баратындардың қарасы көп болған соң, баянға бергенбіз. Әкесі соны құп көрген. Содан қазір баянды да, нотасын да үйреніп алды. Өзінен баяны үлкен. Жалпы немерелерімнің құлақтары түрік. Кейбіреулер желкелеп, түйгіштеп апарады ғой. Мен өзінің бейімі болмаса, күштемеңдер деймін. Өз баламды да музыкант бол деп мәжбүрлеген жоқпын. Өзі талпынып, суретші болып кетті ғой. Тағдыр жобалаған дүние бар ғой. Мен мысалы зоотехник боламын дедім, өмірдің өзі өнерге алып барды. Егер өнерге барамын деп талпынсам, мүмкін түсе алмас едім. Тағдыр өзі айдап әкеледі. Жаңағы Шапық Шокиндер, басқа да адамдар келіп шоқ салмаса мүмкін көрінбей қала берер ме едім.
– Жерлестеріңізге – «Орталықтың» оқырмандарына қандай сәлем айтасыз?
– «Ortalyq Qazaqstan» – өнерде алғаш жолымды ашып, халыққа таныстырған, тұсауымды кескен, маған айрықша қымбат газет. Халық арасында беделді, өзіндік айтары бар, елдің мұң-мұқтажын жеткізіп, тарихын түгендеп отырған, атына заты сай басылым, небір қаламгерлер, жақсы азаматтар еңбек еткен құтты шаңырақ. Он бес жасымда менің атымды паш етіп, халықтан алғаш сүйінші сұраса, қазір міне 70-ке келіп қалғанда тағы да ұлықтап отыр. Осыған қарап, мен «Ortalyq Qazaqstan»-ның үмітін ақтаған екенмін деп ойлаймын. Сонау ХІХ-ХХ ғасырлардағы сал-серілердің, кешегі Жүсекеңдердің мұрасын ХХІ ғасырға жеткіздік. Мен негізгі жолымды бал ашқандай дәл тауып келген екенмін, соны абыроймен алып шыққаныма қуанып отырмын. Газет ұжымы мен оқырмандарына тілерім – басылымның беделі биіктеп, өсіп, өркендей берсін!
– Рахмет, аға!
Сұхбаттасқан Қамбар АХМЕТ,
«Ortalyq Qazaqstan».
Қарағанды – Нұр-Сұлтан – Қарағанды.
Суретті түсірген Ғани ӨМІРБЕК.
