Тіл үшін күрес құр айқай емес
Әр ұлт өз ана тілі үшін күреседі және күрес үздіксіз жүреді. Тіл жоғалса, ұлт жоғалады деген пайым бар. Жойылып кеткен тілдер де баршылық мынау жалпақ жалғанда. Мәселен, Біріккен Ұлттар Ұйымының білім, ғылым және мәдениет жөніндегі ұйымы (ЮНЕСКО) ХХІ ғасырдың соңына қарай жер бетіндегі ұлт тілдерінің жартысына жуығы жойылып кетеді деп болжады. Олардың көпшілігі – бұрынғы КСРО құрамында болған елдердегі тілдер. 2010 жылы ЮНЕСКО жоғалу алдында тұрған әлем тілдерінің атласын жасады. Атласқа 2500 тіл мен диалект енген. Бір ғана Еуропада жойылу қаупінде тұрған 212 тіл бар екен. Тағы 13-і таяу арада мүлдем жоқ болады деп болжанды. Бүгінде қазақ тілінің төңірегінде де проблема баршылық. Мәселелердің біршамасы Қарағандының «Достық» үйінде өткен қазақ тілі мен әдебиеті пәні мұғалімдерінің аймақтық форумында талқыланды. Аймақтық деген аты ғана. Жиынға еліміздің түпкір-түпкірінен ғалымдар мен қаламгерлер қатысты. Жалпы саны 500-ге жуық адам келіпті.
Шараның мақсаты – қазақ тілі пәні мұғалімдеріне бағыт-бағдар, мотивация беру. Қазақ тілін оқытуды тиімді, жүйелі ұйымдастыру, заманауи цифрлық ресурстар, соңғы 3 жылда жарық көрген оқу құралдары мен сайттармен таныстыру. Сонымен қатар, «Сарыарқа» оқу-әдістемелік кешенінің тұсаукесер рәсімі өтіп, веб-сайтымен таныстырылды.
Спикерлер тізмінде Халықаралық «Қазақ тілі» қоғамының президенті Рауан Кенжеханұлы мен Е.Бөкетов атындағы Қарағанды университетінің доценті, «Құрмет» орденінің иегері, ТМД-ның үздік педагогы, ҚР білім беру ісінің үздігі Жаңбырбай Қағазбаев пен Халықаралық «Қазақ тілі» қоғамының ғылым жөніндегі вице-президенті, ҚР Ұлттық Ғылым академиясының академигі, филология ғылымдарының докторы, профессор Шерубай Құрманбайұлы бар. Сонымен қатар, форумға Елордадан Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің депутаты Қазыбек Иса арнайы келді.
Форумның шымылдығын облыс әкімінің орынбасары Ерлан Құсайын ашты. Ол аймақтағы ахуалға тоқталды.
– Жалпы Қарағанды облысы бойынша 180 астам мектепке дейінгі ұйым бар. Оның ішінде 147 мектеп жанындағы шағын орталық жұмыс істейді. Он үш мыңнан астам балаға арналған жүз сегіз мектепке дейінгі ұйым мемлекеттік тілде қызмет көрсетеді. Қарағанды облысы бойынша бойынша төрт жүз екі мектеп болатын болса, оның ішінде қазақ тілді мектептер жүз алпыс бес. Орыс тілді мектептер – 77. Ал аралас тілді мектептер – 160. Айталық, 2025 жылға дейін 13453 оқушыға арналған жиырма бір мектеп салу жоспарланып отыр. Тіл саясатын жүргізу, мемлекеттік тілдің қолданыс аясын кеңейту мақсатында облыстық тілдерді дамыту басқармасы тарапынан да нақты жұмыстар жүргізілуде. 2024 жылға дейін мемлекеттік тілді толық меңгерген облыс тұрғындарының үлесін біз алпыс сегіз пайызға жеткізуді көздеп отырмыз. Мемлекеттік тілді оқытатын алты оқыту орталығы мен сегіз оқыту курсы бүгінде жұмыс жасап тұр. Жылына үш жарым мың адамға қазақ тілі оқытылады. Облыста қазақ тілінде ауызекі сөйлеу дағдыларын қалыптастыру мақсатында да біраз жұмыстар атқарылуда. Атап айтсақ, осы «Достық» үйінде «Мәміле» клубы біраз жылдардан бері жұмыс жасап келеді. Балқаш қаласында «Маржан сөз», Саран қаласында «Тіл кз» және басқа да клубтар жұмыс істейді. Облысымыздың ірі сауда орталықтарында да тіл курстары ашылған. Оған «Атамекен» кәсіпкерлер палатасы мүдделік танытып, қызығушылық білдірді. Олардың қолдауының арқасында мұндай оқу орталықтары облыс орталығынан бөлек Теміртау, Саран сияқты басқа да ірі қалаларда да осындай курстар халыққа тілді оқытып жатыр. Қазақстан халқы Ассамблеясы құрамында да бірқатар жұмыстар бар. Өзге этнос өкілдері арасында мемлекеттік тілді насихаттау мақсатында біз осыдан бірнеше жыл бұрын «Мың бала» мәдени ағартушылық жобасын бастаған едік. Сол кезеңнен бергі өткен шаралардың, оқыту курстарының арқасында мыңдаған өзге ұлт өкілдерінің баласы қазір мемлекеттік тілде еркін сөйлейді, – деді Ерлан Құсайын.
Облыс әкімінің орынбасарынан кейін Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің депутаты Қазыбек Иса сөз алды. Көп жылдан бері биік мінберлерде тілге қатысты проблемаларды көтеріп жүрген Қазыбек Иса форум мінберінде де бірқатар мәселелерді батырып айтты.
– Мемлекеттік тілді білмейтін адамдар мемлекеттік қызметке келмесін. Нақты осындай талаптар қойылғаны абзал. Қазақ тіліне атүсті қарайтындардың қарасы қалың. Президент Қасым-Жомарт Тоқаев «Қазақ тілі ұлтаралық қарым-қатынас тіліне айналуы тиіс» деп айтқан. Президентіміз айтудай-ақ айтып жатыр. Бірақ, бізде әлі нақты қадамдар жоқ. Талап күшеймейінше, қазақ тілін менсінбей жүре береміз. Әкімдіктегі қарапайым жиналыстардың өзі мемлекеттік тілде өтсін. Осы талабымыз орындалуы үшін нақты заң керек, – деді Қазыбек Иса.
Халықаралық «Қазақ тілі» қоғамының президенті Рауан Кенжеханұлы баяндама жасады.
– Халықаралық «Қазақ тілі» қоғамы тілге қатысты жұмыстарға тың қарқын беруде. Бүгінгі форумға нақты қазақ тілі мен әдебиеті пәні мұғалімдерінің жиналуында үлкен мән бар. Ана тіліміздің жас ұрпақтың санасына, жанына бекуіне осы ұстаздар қауымы тікелей ықпал ететінін білеміз. Тіл – адамның тұлға болып қалыптасатын платформасы. Егер адам дұрыс сөйлей алмаса, өз тілінде оқи алмаса, жаза алмаса, ортамен тіл табыса алмаса, ол әлбетте тұлға ретінде қалыптаса алмайды. Тіл болмаса, тәуелсіздіктің де мәні жоқ. Қазақ тілі қазаққа ғана керек екенін түсінетін уақыт жеткелі қашан. Мен Қасым-Жомарт Тоқаевтың қабылдауында болдым. Президент әр бастамамызды қолдайтынын жеткізді. Біз бұдан не түсінеміз? Бүгінде мемлекеттік тілдің тікелей жанашыры – Қасым-Жомарт Тоқаев. Президентке шексіз алғыс! Әлбетте, тіліміз осындай деңгейде қорғалмаса, қолдау таппаса, жұмыс істеуіміз өте қиынға соғады. Президентке «Эндаумент» деп аталатын қордың үлгісінде қор құруды ұсындық. Мұндай қор әлем бойынша өзінің тиімділігін әлдеқашан дәлелдеген. «Қазақ тілі» қоғамы сияқты ұйымдар көптеген дамыған елдерде бар. Өзінің тіліне жаны ашитын елдер осындай ұймдарды құрып, жұмыс істеп жатыр. Мәселен, Ресейде «Русски мир», Қытайда «Конфуций институты», Испанияда «Сервантес институты» бар. Бұл институттарды толықтай зерттедік. Бұлар ондаған жылдар бойы қызмет етуде. Әр ұйымға қор ашылған. Қорға қаржы мемлекеттен ғана емес, кәсіпкерлер тарапынан да құйылады. Президент бірінші болып осы ұсынысты қолдап, өз қалтасынан 7 млн. теңге берді. Содан кейін 4 ай ішінде 500 млн. қаржы жиналды. Қолдаймыз деген азаматтардың саны көп. Өте қуаныштымыз! Құрылған нақты жоспарымыз бар. Жоспар үш негізгі бағыттан тұрады. Біріншісі: балаларға арналған мазмұнды, сапалы оқулықтар шығарамыз. Оқулықтармен ғана шектелмей мультфильмдер әзірлейміз. Тіпті, кинокартиналарды, кәсіпкерлікті үйрететін әдебиеттерді қазақшаға аударамыз. Жалпы айтқанда, бүкіл төңірек біз үшін ана тілінде сөйлеп тұруы тиіс. Екіншісі: білім беру саласындағы тілді оқыту әдістемесін жаңғырту. Осы жолда ғалымдар мен мектептегі, жоғарғы оқу орындарындағы мұғалімдер, жауапты ведомства толықтай жұмылдырылғаны абзал. Үшінші бағыт – технологиялар. Яғни, қолымыздағы смартфон, үйіміздегі тұрмыстық жабдықтар, бәрі-бәрі қазақша сайрауы тиіс. Қолымыздағы смартфонға әр тәуліктің жоқ дегенде 4-5 сағатын арнаймыз. Осы құралдағы қосымшалар қазақша болмаса, бәрі бекер.
Біз үшін ең маңыздысы – уақыт талабына сай жаңарып, жанданып, толығып отыратын сөздік. Біз мамандар арқа сүйей алатын сөздікті де жасап шығардық. Тілді оқушы, зерттеуші адам бірінші кезекте сөздік іздейді. Сөздік – тілдің инфрақұрылымы іспеттес. Біздің сөздігіміз 60 мыңға жуық сөзді қамтиды. Сөздердің барлығы жиі қолданылатындардың қатарына жатады, – деді Рауан Кенжеханұлы.
Халықаралық «Қазақ тілі» қоғамының ғылым жөніндегі вице-президенті, ҚР Ұлттық ғылым академиясының академигі, филология ғылымдарының докторы, профессор Шерубай Құрманбайұлы тілді оқытудың заманауи әдістемесі мен ұстаздардың кәсібилігін арттыру хақында айтты.
– Оқушы тілді сапалы меңгеріп шығуы үшін, әлбетте, сапалы оқулық керек. Бұл – бұрыннан айтылып жүрген әңгіме. Оқулықтың мазмұнын реттеуге басымдық берген дұрыс болады. Сонымен қатар, тілді оқытатын ұстаздың кәсібилігі жоғары деңгейде болғаны керек. Ұстаз мықты болса, оның оқушысы осал болмасы анық, – деді Шерубай Құрманбайұлы.
Ерік НАРЫН,
Ortalyq.kz
