Талғат МҰҚАНОВ, Әзірбайжандағы Қазақстан өкілі: Туған жер топырағына құт-береке әкелсін!

Түбі бір түркі жұрты үшін Ұлыстың ұлы күні – ортақ. Атауы түрлі болса да, оның түркілер үшін дәстүрмен сабақтастығын ешкім жоққа шығара алмайды. Тіпті, шет елде жүрген отандастар, бауыр­лар, қандастар Наурызды қарсы алуда жұдырықтай жұмылып, ынтымақ-ымыра танытатыны таңсық емес. Қайсыбірі тағдырдың жазуымен сол жақта туып, кіндік кессе, кей қазақстандықтар қызмет бабымен шекара асты. Шет мемлекеттерде 7 миллионға жуық қандасымыз жүр. Бұл туралы Дүние­жүзі қазақтар қауымдастығының жанынан құрылған қоғамдық кеңесі былтыр мәлімдеген болатын. Олар Қытай, Моңғолия, Ресей, Еуропа, Иранда шоғырланған дейді деректер. Десек те, кәрі құрлық – Еуропаның Германия, Франция, Польша, Венгрия секілді елдерінде де бауырлар баршылық. Күні кеше Парижде Махмұд Қашқаридің «Диуани лұғат ат-түрік» шығармасы насихатталды. Мұндай миссияны іске асырушының бірі – Әзірбайжандағы Халықаралық түркі мәдениеті және мұрасы қорының дипломаты, Қазақстанның өкілі Талғат Мұқанов. Талғат Нәбидоллаұлының айтуынша, Бакудегі әрі Париждегі бауырлар Наурызды атаусыз қалдырмайды. Наурыз мейрамы қарсаңында отандасымыздың ел мен жерге деген сағынышын, ізгі ілтипатын жеткізген сұхбаты назарларыңызда…

– Ұлыстың ұлы күні қарса­ңында жат жердегі қандастардың, бауырлардың, отандас­тардың бұл мерекені аса бір ыждаһатпен атап өтетінін естіп те, көріп те жүрміз. Өзге елде жүргенде туған жерге, елге деген сағыныш, саздың болары тағы хақ. Әзірбайжандағы бауырлар Ұлыстың ұлы күні тағы да бас қосатын болар…

– Түркі тілдес халықтарға ортақ мейрам деп есептелетін Наурыз мейрамы – қазақ үшін орны бөлек, ерекше думан. Себебі, түпкі мағынасында қаһарлы қыстан аман-есен шығып, шуақты көктемнің келгені меңзелсе, екінші жағынан 21-інен 22-сіне қараған түні күн мен түн теңеліп, Жаңа жылдың келгені тойланады.

Әрбір халықтың мейрамды тойлау кезінде өзіне тән ерекшеліктері болады. Наурыз – қазақ халқының басқа ұлттардан ерекшелейтін негізгі қасиеті, қонақжайлығын паш ететін керемет мейрамдардың бірі. Бұрынғы кездермен салыстырғанда, барлық дәстүрлер қайта жаңғырып, ойындар ойнатылып тойланбаса да, қазіргі уақытта мейрам тек ауыл-аймақ, көрші-қолаңды қамтитын ғана емес, қалалық, рес­публикалық деңгейде тойланатын думанға ұласқан. Шын мәнінде, ата-бабамыздан жеткен асыл мейрамның мақсаты – адамдарды, яғни, туыс-туғанды, дос-жекжатты біріктіретін, араласуға себеп болу, қарым-қатынас орнату күні. Сондықтан, біз Әзірбайжан елінде міндетті түрде қазақтардың басын қосып, өзге ұлттарды қонаққа шақырып, дәм татқызып, түрлі ұлттық ойын-сауықтарды қамтитын шаралар өткіземіз.

– Бұл күні бауырлар тарапынан ұлттық дәстүрдің қайсысы жаңғырады екен?

– Наурыз – дәстүрлер мен құн­­­дылықтар жаңғыратын ұлт пен ұлтты, туыс пен туғанды жа­қын­дастыратын ұлттық, жалпы­ха­лықтық мейрам ғана емес, жас­­тарды табыстыратын шақ. Сон­­дықтан, қазақтың дәстүріне сай салттың көбін ескеруге ұм­ты­ла­­мыз.

2023 жылы қазақ қауымдас­тығы болып, институт ұйымдас­тыруымен киіз үй құрылып, Кас­пий жағасында шаралар өткен еді. Мұндай шаралар ұдайы ұйымдастырылады. Әзірбайжанда жүрген қазақ бауырлардың «Қазақстандықтар» деген арнасы бар. Ол да өзінше бір тамаша алаң. Сол арада отандастарымызбен туындаған мәселелерді талқылап, бір-бірімізге қал-қадірімізше көмек береміз.

Енді Наурыз тойына келсек, менің өзімнің атқарып жатқан қыз­метім – түркі мәдениетін, мұрасын зерттеу, қорғау және насихаттау. Сол себепті, біз үшін де өте маңызды. Мәселен, біз міне, Париж қаласына келдік. ЮНЕС­КО ұйымы арқылы Махмұд Қашқаридің «Диуани лұғат ат-түрік» еңбегін дәріптеу – мақсатымыз. Сонымен қатар, Париждегі қазақтар Наурыз мерекесін атап өтуде. Наурыз – түркі үшін ортақ мейрам. Бұл тақырып – маған өте жақын.

– Өзіңіз Әзірбайжанға қашан табан тіредіңіз? Бакудесіз ғой…

– Әзірбайжанға келгеніме бір жарым жыл уақыт болды. Бакудің өзінде тұрамыз.

– Ел мен жерді, дәстүр мен ғұ­рыпты, ұлттық құндылықтарды дә­ріптеуде мұндағы қандастарымызды біріктіретін қан­­дай да бір ұйым-бірлестіктер жұмыс істей ме?

– Жоғарыда айтқанымдай, өзім – Халықаралық түркі мәдени­еті және мұрасы қорында қызмет атқарып жүрмін. Қордың көздегені – жалпы түркі мұрасын зерт­теу, насихаттау және қорғау. Түрлі шаралар өткізіп, жобаларға қолдау көрсетеді. Осылайша, түркі дүниесін басқа өркениетке таныту – міндет.

Тілге келсек, әзірбайжан мен қазақ тілінің төркіні өте жақын. Өзім бір жылда әзірбайжан тілін меңгеріп алдым. Сөздердің шығу төркіні қазақпен бірдей. Әрине, жылдам сөйлегенде басқаша естілуі мүмкін. Бірақ зер салсаңыз, оның тамыры бір екенін аңғарасыз. Қазақстанның батыс өлкелерінің диалектілерімен Бакудің тілі ұқсас. Мысалы, әзірбайжанда «Рақмет!» орнына «Сау бол!» дейді, бізде батыста да «Сау бол!» дейді. Ақтау, Атырауда көңілінен шыққан зат­қа «қошым келеді» дейтіні бар. Мына жақта да дәл сондай мағынада айтылады.

– Жалпы, Әзірбайжан топырағында қанша қазақ түтін түтетіп отыр?

– Баку қаласында тұратын қан­дастарымыз көп емес. Отандастарымыздың көбісі Әзірбайжан ас­танасынан алшақта тұрады екен. Есесіне, Бакуде білім алып жатқан қазақстандық студенттердің саны жыл өткен сайын артып келеді.

– Осы елде «Қазақ» деген аудан және қала бары белгілі. Бұл мекеннің тарихы қазақпен байланыс­ты деседі. Сіздің пікі­ріңіз…

– Иә, «Газах» деген аудан бар. Қазақтармен ұқсастық өте көп. Салт-дәстүр, тұрмыс-тіршілікте­рінде етене жақындық байқалады. Мысалы, тіпті, құрт жайғанда да Жетісу өлкесіндей домалақ қып жаюының өзі де бір ұқсастық.

Қазақ ауданы – Әзірбайжанның солтүстiк-батысында орналасқан әкімшілік бөлініс. Аудан Гәнжә-Қазақ жазығында орналасқан, Грузия және Армения Рес­публикаларымен шекаралас. Түр­кілер көшпелі болғаны мәлім. Сол кезде де Кавказ жаққа да сапарлаған болуы керек.

– Жергілікті әзірбайжан хал­қы наурызды қалай атап өтеді? Олардың бізден ерекшелігі не­де?

– Әзірбайжанда бұл мерекені «Новруз байрамы» деп атайды.

Негізі, Наурыз мерекесіне да­йындық бір ай бұрын басталады. Наурыздың алдындағы төрт сейсенбі төрт дүлей күшке арналған. Бұл дәстүр «чершенбе ахшамы» деп аталады, ел аузында қысқаша «чершенбе» делінеді. Осылайша, әр сейсенбі сайын Су, Од, Йел және Торпаг (немесе Ахыр) чершенбе (Су, От, Жел және Жер күні) атап өтіледі. Бұл элементтердің оянуы бесінші элемент – Наурыздың келуіне, Жердің қайта тірілуіне әкеледі.

Наурыздың негізгі символы – семени (өнген бидай). Ол табиғаттың оянғанын білдіреді. Семени Наурыз мерекесіне дейін бірнеше апта бұрын дайындала бастайды. Ол дастарханға қойылар алдында қызыл лентамен оралады.

Мереке аяқталғаннан соң се­мени тасталмайды, бидай­дан тәт­тілер әзірленеді. Әзербайжандық­тар Наурызға арналған дас­­­­­­тар­­қанды дайындауға көп кө­­­ңіл бөледі. Дәстүр бойынша, әр от­басы дастарқанға «с» әрпінен бас­талатын жеті тағамнан да­­­йында­латын ас қояды. Үстел үс­тінде сумах, сюд – сүт, сирке – сірке суы, семени – бидайдан жа­салатын ботқа, сэбзи – көкөніс және т.б. тұруы керек.

Дәстүрлі тамақтардан бөлек, үстел үстіне айна, майшам және боялған жұмыртқа қойылады. Аталған заттардың терең мағынасы бар. Майшам адамды жаман рухтардан қорғайтын жарық пен жалынды, айна Жаңа жылдың келуін немесе тазалықты білдіреді.

– Өзіңіздің осы елдегі өмі­ріңізді де білу бізді қызықтырып отырғаны жасырын емес…

– Біз дипломат болған соң қай елге жіберсе, сол мемлекетте елге қызмет қыламыз. Ең бастысы – екі ел арасында татулық орнату. «Елдестірмек – елшіден, жауластыр­мақ – жаушыдан» дейді қазақ. Біздің қызмет – елдестіру. Өзім жалпы халықаралық қатынастар факультетін тәмамдадым. Содан бері 13 жыл мемлекеттік қызметтемін. Соңғы жылдары Сыртқы істер министрлігінде басқарма басшысы болып, содан кейін осы Бакуге жұмыс ұсынды. Оған қуана келістім. Қазіргі уақытта дипломатиялық миссиямды атқарып жүрмін. Бұл елде қызмет ету ыңғайлы. Себебі, бауырлас ел. Тарихымыз, дініміз, діліміз бәрі ұқсас. Жергілікті халықтың қазақстандықтарға ниеттері түзу.

Көптеген мемлекетте болдым. Қазақтарға деген пейіл оң. Оның астарында еліміздің салиқалы саясаты, қазақтың кішіпейіл, қонақжайлығы, кеңдігі, дархандығы жатыр деген ойдамын. Оған қоса, жырақта жүрген отандастарымыз­дың бөтен елге өздері арқылы біздің мәдениетіміз бен болмысымызды танытуда түзу көзқарас қалыптастыруы да бар.

– Туған елге Ұлыс күні қарсаңында бір ауыз лебізіңізді жет­кізуге біз мұрындық болсақ. Ел-жұртыңызға тілегіңіз…

– Наурыз мейрамы құтты болсын!

Құрметті қазақстандықтар, ба­уырлар!

Баршаңызды Ұлыстың Ұлы кү­ні – Наурыз мерекесімен шын жүректен құттықтаймын! Наурыз – іргесі сөгілмес бірліктің берекесі, ырысы төгілмес тірліктің мерекесі.

Жақсылықтың жаршысы, жа­ңа жылдың бастауы – Наурыз мей­­рамы туған жер топырағына құт-береке әкелсін!

Еліміз тыныш, туған жеріміз аман болып, әрбір жаңа күн әр отбасына шат көңіл, бақыт және береке сыйласын!

Ұлыс оң болсын, ақ мол болсын!

– Осынша тығыз жұмыс кес­теңізге қарамастан уақыт бөліп, сұх­бат бергеніңізге мың алғыс! Ұлыс оң болсын!

Сұхбаттасқан Қызғалдақ АСҚАРҚЫЗЫ.