Сарбаз тағдыры тасада қалмауы тиіс

Майдан даласынан сержант Топатай Жүнісов жолдаған бұл хат алғаш рет 1944 жылы 22 тамызда Қарағанды облыстық «Советтік Қарағанды» (бүгінгі «Орталық Қазақстан») газетінде жарық көрді. Автор жерімізді фашистік басқыншылардан босатуда ерлік көрсеткен Қазақстаннан келген жауынгер қыздардың танк экипажы туралы айтты. Ол танкіші қыздар Қарағандының жау­жүрек арулары еді. Танк экипажының командирі – Жамал Байтасова, экипаж мүшелері – Күлкен Тоқбергенова, Гүлжәмила Талқанбаева және Жәмила Бейсенбаева. Міне, ержүрек арулар туралы алғаш жазылғаннан бері де зымырап 80 жыл уақыт өтті.

Қыздардың батылдығына тәнті болған ол: «Танк экипажының ержүрек мүшелері – қазақ халқының мақтанышы. Қазақтың танкіші қыздарының даңқы одан әрі арта берсін!» деп жазды.

Өкінішке қарай, бұл – сол жылдардан бері сақталған жалғыз естелік. Жалғыз куәгер Топатай Жүнісов өмірден өтті, ал, қыздардың тағдыры белгісіз.

Кейбіреулер оларды «ойдан шығарылған» дейді. «Бұл қазақтардың рухын көтеру үшін қажет болды» дегенді алға тартады.

Мен олармен белгілі себептермен келіспеймін. Біріншіден, 1944 жылы қандай көтеріңкі көңіл күй? Неліктен қазақтар? Сонымен, 1941 жылы Мәскеу маңындағы панфиловшылар мен Бауыржан Момышұлы әскери рухты көрсетіп, жау шебін бұзды. 1943 жылы Мәншүк Мәметова Орталық Азиядан келген Кеңес Одағының алғашқы әйел батыры атанды. Хиуаз Доспанова жауды аспанда жүріп жойды. 1944 жылы қаңтарда Кеңес Одағының Батыры 18 жастағы Әлия Молдағұлова қаза тапты. Мұндай қыздар көп болды және олар ерікті түрде майданға аттанған. Топатай Жүнісов көрсеткен кезең 1944 жылдың тамызы, барлық майдандарда шабуылдаушы шайқастар жүріп, кеңестік және одақтас жерлерді фашистік басқыншылардан тазартып, босатқан кезде еді.

Екіншіден, неге Қазақстан, оның ішінде, Қарағанды? Қазақстандықтар, атап айтқанда, қарағандылық қаһармандар 1942-1943 жылдары Ленинград үшін, Сталинград үшін және басқа қалаларды азат ету кезінде көрінген. Кеңес сарбазының мемориалы Мамаев қорғанына көтерілуі Кеңес Одағының Батыры, жерлесіміз-қарағандылық Нұркен Әбдіровтің ескерткіш тақтасынан басталады.

Үшіншіден, соғыс уақытында кез келген ойдан шығарылған ақпаратты басып шығаруға рұқсат етілмеді. Өйткені, бұқаралық ақпарат құралдарынан адамдар кеңес сарбаздарының ерліктері туралы білді.
Танкішілеріміздің тағдыры соғыс даласында қаза тапқан көптеген майдангерлер сияқты драмаға толы. Мысалы, ҰОС-да қайтыс болған туыстарыңызды еске түсіріңіз, олар туралы көп білесіз бе? Олардың отандастары бұл туралы біле ме?

Олар көптеген ерік жасағанына сенімдімін. Олар қарапайымдылыққа салып, бұл туралы айтпады. Өйткені, Отан алдындағы міндетін орындады. Олар үнемі алдыңғы қатарда болып, жеңіс үшін өз өмірлерін берді.

Мәселен, 1942 жылы Харьковта қаза тапқан Ақмола облысында құрылған 106-шы қазақ атты әскер дивизиясының тағдыры көпшілікке беймәлім. Бұл дивизияны неміс танктеріне қарсы қоюға бұйрық берген әскери кеңестің мүшесі. Бұл Н.Хрущевтің кесірінен болды. Қазақтың 4000 жауынгері бар дивизиясында тек 102 мылтық, 8 миномет болғаны ескерілмеді. Бұл факт 70 жыл бойы ашылмады және тек іздеушілердің арқасында атты әскердің жауынгерлік жолы қалпына келтірілді. Бүкіл дивизия тұтас жойылып кетті делінсе де, бұл ақылға сыймайды. Әлі күнге дейін күтіп жүрген олардың туыстарына не дейсіз? «Барлығы 300 сарбаз қаза болды» деп танылып, ал қалған 3700-і із-түзсіз жоғалып кетті деп саналды. Бұл фактіге ерекше назар аудару керек. Бұл сандар Ұлы Отан соғысы кезінде қаза тапқандардың есебінің қалай жүргізілгенін көрсетеді. Жоғалған сарбаздарды жаза салу оңайырақ болды…

Ал, өлгені нақты белгілі емес­тер неге әскери комиссариаттардың тізімінде немесе әскери бөлімдердің жеке құрамының тізімінде жоқ? Сонымен, 1942 жылғы маусымдағы бұйрыққа сәйкес, КСРО Қорғаныс Халық комиссарының 0459 нөмірлі «Қызыл Армияның жекелеген автобронетанк, әскери оқу орындары мен тыл мекемелерін Ерікті жалдамалы құраммен және әйелдермен ауыстыру туралы» бұйрығына сәйкес, яғни, әскери есепте тұрмаған адамдарды шақыру емес, жұмылдыру жарияланды. Олар оқу пункттері құрылған әртүрлі қалалардың тылына оқуға жіберіліп, сол жерде әскери есепке алынды. Бұл есеп бомбалауға, өртенуге немесе жоғалуға ұшырауы мүмкін.

Сарбаздарды іздеумен айналысатын адамдар көп жылдан кейін іздеудің қандай екенін жақсы біледі. Ұрыста ерлікпен қаза тапқан әр сарбаздың айғағы – белгісіз сарбазға арналған ескерткіш.

Сонымен, біздің жерлес­теріміздің Жамал Байтасова, Күлкен Тоқбергенова, Гүлжәмила Талқанбаева және Жәмила Бейсенбаеваның жарқын болашақ ұрпақ үшін өзінің өмірде болып, ерлік көрсеткенін мойындатуға неге құқығы жоқ? Олар туралы айтатын, еске алатын, өмір сүргендерін дәлелдейтін туыстары жоқ па? Біз қазір оларды еске алу үшін өз міндетімізді орындап жатырмыз.

Біз неліктен танкіші қыздардың өмірде болғанын дәлелдеуіміз керек? Жалғыз куәгер Топатай Жүнісов те өмірден өтіп кеткен. Өз тарихымызға неге өзіміз сенбейміз? Жоғымызды біреу келіп, түгендеп бере ме? Тіпті, өзге ұлттың өкілдері маған қолдау білдіріп жатыр. Отан үшін от кешіп, қатарластарының қалай оққа ұшқанын көрсе, осы жолда өмірін қиса, олардың кінәсі не? Батыр апаларымыздың ерлігін лайықты дәріптей алмай жатқан өзімізді кінәлайық…

Осы танкіші қыздар экипажы туралы айтқан келесі автор 1969 жылы «Жеңіс туының астында» атты кітабында майдангер-жазушы Ғазиз Әбішев болды. 1974 жылы майдангер-жазушы Қалмұхан Исабаев «Қазақ әдебиеті» газетінде «Қайда екен, қайда сол батыр қыздар?» деп жазып, олардың тағдырына алаңдады, іздеу салды.

Тек 2015 жылдың ақпан айында журналист Дина Игсатова өз мақаласын танк әскерлерінде қызмет еткен осы әдемі де батыл қазақ қыздарына арнап, дабыл қақты.

2020 жылы ғалым-тарихшы Жұмабай Доспановтың «Қазақстанның майдангер әйелдері» атты 6 томдығы жарық көрді. Ол екінші дүниежүзілік соғыстың мұрағаттық құжаттары негізінде жазылған және үшінші томында Жамал Байтасова туралы ақпарат бар.

Елімнің патриоты ретінде мен үнсіз қала алмадым. 2020 жылы халқымыздың қаһарман қыздары Жамал Байтасова, Күлкен Тоқбергенова, Гүлжәмила Талқанбаева және Жәмила Бейсенбаеваның ерлігі туралы «Қарлығаштар оралар ма?» кітабын жаздым.

Төрт жыл бойы өскелең ұрпаққа мектеп, колледж, университеттердегі жастарға кейіпкерлеріміздің ерлігі туралы мақтанышпен айтып келемін.

Менің майдангер әкем: «Сарбаз екі рет өледі. Бірінші рет майдан алаңында, ал, екінші рет ол туралы ұмытқан кезде» деген еді.

Отанға деген сүйіспеншілік пен патриотизмнің жарқын үлгісі ретінде Жеңіс саябағында жерлес танкіші қыздарға мемориал тақты орнатылып, әділдік орнайды деп сенемін.

Қанат КАРЕНОВ
Суреттер автордан