Біртуар Бөкетов әлемі
Қарағандылық ғалымдар ғылымда өзіне ғана тән ерекше қолтаңба қалдырып, шикізаттан мыс бөліп алған академик Евней Бөкетов мұрасын ұлықтады.
Өмірден өткеніне қырық жылдан астам уақыт өтсе де, есімін халық арасында насихаттап жүрген шәкірттері ең алдымен ғалым, ұстаз, ерекше тұлға ретінде есте қалған ұстаздары жайлы естеліктер айтты. Академиктің қолтаңбасы қалған Ж. Әбішев атындағы Химия-металлургия институтының ұжымы көрнекті ғалымның 100 жылдығына арналған Ғылыми кеңес өткізді.
Институт ұжымы ұсынған мәліметке сүйенсек, Евней Бөкетовтің тікелей басшылығымен 61 кандидаттық диссертация қорғалған. Сондықтан ғалымның жетекшілігімен ғылыми жұмыс қорғаған барлық шәкірттер өздерін «Бөкетов ғылыми мектебінің» түлектері санайды. Олардың бір бөлігі бүгінде Қазақстаннан тыс жерлерде ғылым мен өндірісте қызмет атқарып, еңбек етеді. Бір бөлігі Химия-металлургия институтында жемісті жұмысын жалғастыруда. Солардың бірі – Химия-металлургия институтының директоры Сайлаубай Байсанов.
– Техника ғылымдарының докторы, ҚазКСР Ғылым Академиясының академигі, ҚазКСР Мемлекеттік сыйлығының лауреаты, КСРО Жазушылар одағының мүшесі Евней Арыстанұлы талантты металлург, химик, өнертапқыш, жазушы, ақын, аудармашы ретінде біздің жадымызда терең із қалдырды. Оның есімі, ең алдымен, 1958 жылы химия және металлургия өнеркәсібін ғылыми қолдау үшін құрылған Орталық Қазақстандағы алғашқы академиялық институттың Ғылыми жетістіктері мен ғылыми-ұйымдастырушылық қызметімен байланысты. 1960 жылы Химия-металлургия институтын басқара отырып, ол Орталық Қазақстанның бай минералдық ресурстарын игеруге, қайта өңдеуге байланысты өзекті мәселелерді шешу үшін ғалымдардың үлкен ұжымын біріктіріп, бар күшін салды, – деп бастады кеңес жұмысын Химия-металлургия институтының директоры Сайлаубай Байсанов.
Кеңеске қатысушылар сөзінен түйгеніміз Евней Бөкетов шәкірттерінің ішінен 23 адам ғылым докторы, ірі ғалым және ғылым ұйымдастырушылары атанған. Көптеген шәкірттер ғалымның көзі кеткеннен кейін де ғылым докторы дәрежесін қорғаған. Бүгінде олардың барлығы ұстаздарының ізгі жолын, идеяларын жүзеге асыруды жалғастыруда. Техника ғылымдарының докторы, профессор Виталий Малышев салтанатты шарада академиктің ғылыми мұрасы мен өмірін еске алды.
– Евней Бөкетов – ең күрделі идеяны ең қарапайым түрде түсіндіріп бере алатын ерекше тұлға болатын. Оның ғылыми еңбектері логикалық дәлдікпен ғана емес, көркемдік сипатымен де ерекшеленеді. Мысалы, салмақты ғылыми кітабы Сергей Есениннің өлеңімен басталып, одан әрі поэма секілді оқылады.
Адамзат дамуының экологиялық және рухани дағдарысы адамды табиғат пен ғарыш алдындағы жауапкершілігін қайта сезінуге шақырады. Е. Бөкетов бұл мәселені 80-жылдары-ақ көтерген. «Адамзат алдында экологиялық мәселелер – яғни, табиғи тепе-теңдікті қалпына келтіру және табиғи үйлесімділікті сақтау мәселелері толық бой көтерді. Бұл тепе-теңдік пен үйлесімділік адамның өзі үшін де аса маңызды, өйткені ол осы жүйенің ажырамас бөлігі болып табылады, – деді Виталий Малышев.
Бөкетов шәкірттері кеңесте ұстаздарымен өткен ерекше күндерді еске алды. Академиктің сан қырлы жағы да сөз болды. Профессорлардың айтуынша, Евней Арыстанұлының ғылыми-публицистикалық еңбектері гуманитарийлерге де, техникалық мамандық иелеріне де түсінікті әрі жақын болды. Мәселен, «Мұнай, көмір және су – химия мен энергетикада» атты соңғы қолжазбаларының бірін қайта оқи отырып, бүгінгі Қазақстанның индустриялық-инновациялық жобаларының негізін көресіз.
– Бүгінде брикеттік қоңыр көмір өндірісі іске қосылып, сұйық отын өндіретін тәжірибелік зауыт ашылуда, сондай-ақ, баламалы энергия көздерін іздеу жалғасуда. Бұл идеялардың барлығы жарты ғасыр бұрын Евней Бөкетов еңбектерінде көтерілген. Бұл жолдар 1980 жылдардың басында жазылғанымен, олар бүгінгі экологиялық дағдарысқа тікелей қатысты болып көрінеді. Евней Арыстанұлы жердің ластануының қауіпті деңгейге жететінін, табиғи тепе-теңдіктің бұзылатынын және атмосферадағы көмірқышқыл газының мөлшері 2000 жылға қарай 25%-ға дейін өсетінін болжаған. Мұның салдары ретінде парниктік әсердің күшеюі, климаттың өзгеруі және мұздықтардың жаппай еруі туралы айтқан. Бүгінгі күні климаттың жаһандық жылынуы, биік таулардағы мәңгілік қар мен мұздың еруі – ғалымның осыдан ондаған жылдар бұрын жасаған болжамдарының шындыққа айналғанын дәлелдейді, – деді «Лингва» тіл және аударма институтының ректоры Нұрсұлу Бөкетова.
Ғалымдар ғылыми кеңесте осыдан 40 жыл бұрын металлургия саласында Бөкетов ашқан жаңалықтар әлі де өзектілігін жоғалтпағанын алға тартты. Шәкірттері мен шетелдіктер тарапынан зор қызығушылыққа ие болған бастамаларының өзектілігін әңгімеге арқау етті.
Аяулым СОВЕТ,
«Ortalyq Qazaqstan»
Сурет ұйымдастырушылардан
