Баспасөз баһадүрі

Белгілі қаламгер, қайраткер азамат Нұрмахан Оразбектің туғанына 80 жыл толып отыр. Бұл жасқа өзі жете алмады. Ол осыдан тура екі жыл бұрын дүниеден озғанда, оған барша қазақ баспасөзі азалы сөздерін арнады. Журналистер қауымы қадір тұтқан азаматтың атын ардақтады. Бұл жай өткенге ізет қана емес, қайраткер қаламгерге шынайы баға екенін аңғарасың. Жүректен шыққан сөздер талай жүректі тебіренткен. Сонда көбіміз қайталанбас бір тұлғадан айрылғанымызды сезінгенбіз.

Жалпы, Нұрмахан көзі тірісінде де құрмет-сыйдан сырт қалмаған азамат. Онда да бір лауазымды қыз­мет тұтқасын ұстап, содан басқаларға шапағат үлестіргендіктен де емес, кәдімгі қарапайым азаматтық мінезімен қадірін асырған. Көзінің тірісінде-ақ ол жайында аңыздар айтылды. Бірінен-бірі есітіп, сонан соң өз тарапынан қосып дегендей, азын-аулақ өзгертіп айтатындар да бар еді. Сөйтіп, бір оқиғаның түрленетін де кезі болған. Бірақ сонда сол әңгіме-аңыздың негізінде алтын тін – шындық жататын.

Сол аңыз-әңгімелердегі жағдайдың біразына, замандас болған соң, өзіміз де куә болғанбыз, кейбірін өз аузынан есітіп, анық-қанығына көзіміз жеткен. Оған онша мән бермей, кейде ондай әңгімеден қашқақтайтыны да болушы еді. «Жұрттың қолынан келмейтін нәрсе емес қой, мен болмасам, басқалар сөйтер еді» дейтін. Бірақ, басқалар сөйткен жоқ. Ол Нұрмаханның қолынан ғана келді.

Жұртқа белгілі бір мысалды алайықшы. Ол «Орталық Қазақстан» газетінде редактор болып тұрған кезде Компартиядай құдіреттің ұраны «Барлық елдердің пролетарлары, бірігіңдер!» дегенді жаңажылдық нөмірде қазақтың «Бас кеспек болса да, тіл кеспек жоқ!» деген мәтелімен алмастырды. 3 қаңтар күні Нұрмаханға облыстық партия комитетінің идеология жөніндегі хатшысы хабарласып, «мұныңыз қалай?» дейді ғой. Нұрекең оған диалектика жөнінде лексика оқып, заман өзгерген, ұранның өзгеруі де тиістігін айтады. Бұл жайында ол өзінің «Өткенге өкпе жүрмейді» кітабында жазды.

Осыны басқалар жасай алар ма еді? Әй, жасай алмас. Біреудің батылдығы жетпейді, біреудің өресі жетпейді. Өресі дегенде, обком хатшысы «мұның қалай?» дегенде, ол Нұрмахандай өз бастығына лекция оқи алмайды. Көпшілігі басымды қатерге тігіп қайтемін дейтіні анық. Және бұл шындықтан алыс та емес. Бас кететін шаруа. Қағады да тастайды. Жұмыстан қуады. Ең алдымен бұған Нұрмаханның батылдығымен қатар, қағып тастауға келмейтін Нұрмаханның басы керек. Сол редактор болып тұрған кезінде ол обкомның бюросында хатшылармен де, басқалармен де тең дәрежеде сөз таластырып, өз пікірін тыңдатар еді. Бірде сол бюрода МҚК-нің бастығы Давыдов деген «Индустриальная Караганда» газетінің редакторы Эдуард Широкобородовқа жекіре сөйлегенде, ешкімнен рұқсат сұрамай Нұрекең орнынан тұрып: «Сіз өзіңіз кімсіз осы? Бұл болса жүз мыңнан астам данамен тарайтын облыстық газеттің редакторы. Оған айғайлайтын, жәбірлейтін қандай қақыңыз бар? Әлде КГБ-ға сондай құқық беріліп пе?» деп, өз әріптесіне ара түскенде, сол кездегі обкомның бірінші хатшысы Локотунин де, әлгі Давыдов деген де үндей алмаған.

Осылайша обкоммен шайқаса алатын Оразбековтей редакторлар ғана сондай әрекеттерге бара алар еді. Ондайлар сонда болмаған ғой бірақ.

Сірә, мұндай мінез адамға туа бітетін шығар. Туа біткенде, ата-ананың қанымен келді деуге де болмас. Анасы қарапайым ғана қазақ әйелі. Ол ес білгелі төсектен тұрмай ауыр­ған, сәбиін еміреніп еркелете алмаған күйінде өмірден өтті. Ал, әкесі Оразбек ауылдың жекеменшік малын бағудан көп аса қойған жоқ. Тек ашықса да біреуге қолын жаймай, адал өмір сүрген адамдар. Соны да өнеге еткен шығар. Сөйтсе де Нұрмаханды өмір дейтін қатал ұстаз тәрбиелеген-ау дейсің. Жоқшылықтың ащы дәмін татты. Киімі жоқтан сабаққа да бара алмаған кезі болған. Тіпті, бірде үйден шығып, әпкесінің үйіне бара жатқанда, қар жауып кетіп, жалаңаяқ үйіне қайта алмай қалғаны бар. Сонда қар жауғанша қара суықта жалаңаяқ жүрген ғой!

Сол мектепте жүргенде-ақ жоқ­шылықты ғана емес, адамдардың қатыгездігін де, әділетсіздікті де көрген. Жап-жас бала соған қасқайып қарсы тұрды. Сонысын ұнатпаған мектеп директоры Бахтияров деген соңына түсті. Класқа кіргізбей, сабақтан қуды. Оқушы Нұрмаш сонда мұны оқу министрі Сембаевқа жазып, қайтадан сабағына кірген. Мектеп бітірерде барлық сабақтан «бес» алған балаға сол директор өз сабағынан «төрт» қойғанда, емтиханға қатысқан партияның ауком хатшысы Балдақ Бершинова «беске» зорлап түзеттірген. Сол директоры аттестатыңды бермеймін дегенде, жас жігіт: «Кешкі мектепте экстерн емтихан тапсырып-ақ аламын» деп оған жалынбаған. Осы жерде айта кететін бір жай: Нұрмахан «Социалистік Қазақстанда» еңбек етіп жүргенде, сол Бахтияров басына бір іс түсіп, көмек сұрай Нұрмаханға келген. Ескіні еске алмай, ол қолынан келген көмегін көрсеткен.

Сол мінезі оған өмір бойы серік болды. Жүрген жерінде оның ізін қалдырды. Мектептен соң арман қуып, «тыңға» аттанды. Соколов-Сарыбайдай ұлы құрылысқа барды. Ел таныды, жер таныды. Орысы жоқ ауылдан шыққан бала солардың тілінде пікір таластыратын, ой жарыстыратын дәрежеге жетті.

Мектептен кейін екі жылда біраз ел көріп, жер көріп, университетке түсті. Онда кім оқымай жатыр, қызыл дипломмен бітіргендер де баршылық, бірақ қайсысының онда ізі қалып еді? Ал, Нұрмаханның ізі қалған. Ізі қалғанда, соның бірін үлкен жазушы, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты Мұхтар Мағауин «Мен» роман-эссесінде былай жазды: «Мектептен соң өндірісте екі жыл темірші болып, «орыс пролетариатының» ортасынан шығып келген, өзі өңді, өзі қайратты бір жігітіміз – Нұрмахан Оразбеков орыс бөлімімен ортақ дәріс үстінде: «Сенің түрің сүрленген ет сияқты» деп кемсіткен «асыл нәсілді» бір курстасын үзілісте сабап алды; жеке төбелес жаппай төбелеске ұласа жаздап, …ақыры факультет басшылары әдеткі кикілжіңге сүйеп, сылап, сипап, әзер басты». Жазушы айтқан бұл жай жастық қызбалықтың төбелесі емес еді, ұлттық намыс үшін, бір халықтың өктемдігіне қарсылық білдіру төбелесі еді ғой. Сол студент Нұрмахан кешегі 1986 жылғы Желтоқсан оқиғасына кезіккенде, жастардың алдында жол бастап жүрері анық еді-ау дейсің.

Нұрмаханның екінші бір университетте із қалдырған әрекетіне жазушы, тағы бір Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты Оразбек Сәрсенбай куәлік етеді. «…Әлі есімде, осы жолғы комсомол конференциясы да әдеттегіден гөрі қызулау басталды.

Әңгіменің бұлай басталуына мұрындық болған филология факультетінің бірінші курс студенті, Соколов-Сарыбай кен байыту комбинатының бұрынғы жұмыскері Нұрмахан Оразбеков еді. Сонда біздің курстасымыз не айтты дейсіз ғой?

– Бүгінгі өтіп жатқан комсомол конференциясының жұмысы неге бірыңғай орыс тілінде жүргізіледі?.. Неге бізде демократиялық централизм принциптері сақталмайды?.. Біз халықтар достығын әр жерде-ақ уағыздаймыз. Бірақ, жастар арасында ұлы державалық шовинизм көріністерін жиі байқайтын болдық. Тіпті, осы университетте оқып жүрген орыс студенттері тарапынан «черномазый», «чупик», «копченый» секілді намысқа тиетін мазақ сөздерді естігенде, кейбір есерсоқтардың сыбағасын беруге тура келеді…

Нұрмаханның осы сарындас сөзін естігенде, үлкен залдың іші гуілдеп кеткені есімізде. Көпшілігі, әсересе, қазақ жастары жағы қол шапалақтап, қошемет білдіре бастады.

…Осы оқиғадан кейін студенттер арасында Нұрмаханның абыройы аспандап кетті».

Мұндай әрекет тек Нұрмаханның ғана қолынан келді. Басқалары сонда бұлай жасай алған жоқ.

Нұрмаханның университетте қалдырған тағы бір ізі – оның дипломдық жұмысы. «Правда» газеті және Қазақстан» деген тақырыпта жазған дипломдық жұмысы үлкен шу тудырды. Оның сондағы пікірлерін тіпті, өз ұстаздары «ұлтшылдық» деп бағалап, дипломын қорғатпау керек деп өре тұрды. Орыс империясының, тіпті, Кеңес үкіметінің жергілікті халыққа кемсітушілік көрсету саясатын қазір жұрттың бәрі айыптайды. Тек қана сонда басқалар айта алмаған сөзді студент Оразбеков айтқан еді. Сірә, бағы шығар, сонда мемлекеттік емтихан комиссиясының төрағасы «Социалистік Қазақстан» газетінің бас редакторы Қасым Шәріпов болып, диплом жұмысын жоғары бағалап, кінәмшілдердің талауына жібермей, қорғатып шыққан. Сол диплом жұмысы кейін арада отыз жыл өткенде «Жұлдыз» журналында жарияланды.

Жүрген жерінде оның ізі қалды дегенде, айтатын мысал да, әңгіме де көп. Университеттен кейін алдымен төменнен бастайын деп, аудандық газетке барған. Біраз жұмыс істеген соң, мұны да көріп болдым, енді Алматыға қайтайын деп өтініш айтқанда, жұмысты жақсы істегенін алға тосып, оны жібермей, біраз әурелегені бар. «Лениншіл жасқа» Шерхан Мұртаза қабылдады. Араға бір жыл салып, бөлімге бастық етті. Бәлкім, сонда бұрын келгендер неге бізге жол бермейді деп ренжіген де шығар. Мұндайда Шерағаңның мұрты жыбырлап: «Алдымен Нұрмахандай жұмыс істеп алыңдар, ол менің туысым емес» дейтіні бар. Осы жерден оны Комсомолдың Орталық Комитеті қалап алып кеткен. Соншалықты көңілі соқпаса да, бармаймын дейтін заман емес, барды. Онда да өз орнын тапты. Ең алдымен, комсомолдың басшысы, қазақтың қайсар азаматы Өзбекәлі Жәнібековпен тіл табысты. Сірә, мінездері де сәйкес келгендіктен шығар. Кейде сол табысудың да кедергі болатыны бар екен. Сонда редактор Ұзақ Бағаев «Социалистік Қазақстанға» бөлім меңгерушілігіне шақырғанда, жақсы көретін Өзбекәлі ағасы жібермей қойды. Кейінірек жөні келіп, комсомолдан «босап» шыққанда, газеттегі баяғы қызмет болмай, жай тілшілікті қанағат еткен.

Сол қызметте жүріп те мұнда ол өз ізін қалдырған. Редактордың қолдауын көрген Нұрмахан белсенділік танытып, жаңа тақырыптар ұсынып, өзі де көрінді, газеттің белгілі дәрежеде келбетін өзгертуге үлесін қосты. Сыртқы саясат мәселесі, шетел өмірі жайында танымдық материалдар жазып, жалпы қазақ баспасөзіне жаңа леп әкелді. Сол тек Мәскеудің ғана пікірі алға тосылатын заманда бұл жаңалық болып көрінген. Басқалары бара қоймайтын тақырыпқа Нұрмахан барды.

Мұнда да тік мінезіне басып, басқалар бүгіп қалатын ойларды ортаға салған. Партияның қаулы-қарарларына көп жүгіну артық болмайтын заманда Нұрмахан: «Неге біз сол қаулы-қарарларға әр мақала сайын жүгіне береміз, біреуінде айтсақ жетпей ме?» деген ұсынысы редакциядағы коммунист ағаларына ұнамаған. Тіпті, оны «саяси сауатсыз» деп жазғырғандар да табылды. Сонда ағаларымен айтысып жатуды артық көрген ол өзін қайта-қайта шақырып жүрген Партия тарихы институтына кете барған.

Әсіресе, саяси сауаты жоғары, аударманы айтарлықтай меңгерген ол орнын тапты-ау, бірақ бұл қабілет ерекше қажет бір жер бар еді, ол – ҚазТАГ. Сол кезде министрлік деңгейіндегі мекеме. Елдегі ақпарат орталығы, әсіресе қазақ баспасөзін КСРО-дай алып елдің саяси өмірінен хабардар ететін мекеме. Одан келген хабар күттірмейді, жарияланады. Және өзгертілмейді, түзетілмейді. Сол кезде, не жасыратыны бар, оның тілі қасаңдау, тіпті мүкістеу еді. Сол ҚазТАГ-қа басшылық жасаған азаматтар соны жөндемек оймен білгір журналистерді өздеріне шақыратын. Жалақылары да, гонорарлары да жоғарылау еді. Олар Нұрмаханды да шақырды. Басшылық жұмысқа.

Нұрмахан Оразбек онда табаны күректей он бес жылдай еңбек етті. Қазақтың қайраткер азаматтары, қаламгерлері Қасым Шәріпов, Жұмағали Смағұлов, Кәкімжан Қазыбаев сияқты абзалдарымен бірге қоян-қолтық жұмыс істеді. Бұл мекеменің ерекшелігін ескерсек, ондағы қыруар жұмыс күн сайын жауапты редактор, кейін директордың шығармашылық жөніндегі орынбасары Нұрмаханның қолынан өтетін. Бұл жерде қандай ізі қалды дегенде, қолының табы қалды деген дәлірек шығар. Сол тұстағы саяси өмірдің шежіресі оның қолынан өтетін. Өңделетін, ширатылатын.

ҚазТАГ-та әбден қалыптасып, онымен біте қайнасып кеткен Нұрмаханның бұл жерден кетуі де қызық. Сол 1988 жылы Сарыағашта демалып жатқанына екі-ақ күн болғанда, Үлкен үйден телефон шалынды. Қарағандыға облыстық «Орталық Қазақстан» газетіне редактор болып баратыны айтылды. Дереу сонда жет дейді. Ол кезде Үлкен үйдің айтқаны – заң. Бірақ Нұрмахан көнбеді. Демалысымды бітіріп барамын деді. Солай да етті. Ал Қарағандыға мұнша жедел жетудің не сыры бар еді? Мұны газеттің қазіргі редакторы Мағауия Сембай былай түсіндіреді: «Нұрекең редактор болып келгенде редакциядағы ахуал асқынып, қызметкерлер екіұдай болып айтысып, бірқатары обком бюросына түсіп, қызметтен қуылған өте ауыр шақ еді. Міне, осы бір қиын кезеңде Нұрекең ешкімге бұрмайтын турашыл мінезімен, қайсар табандылығымен ұжымды бір мақсатқа – мазмұны бай, өткір газет шығаруға тастүйін жұмылдыра алды. Небәрі үш жыл редактор болып тұрғанда, Қарағандыдай орысы ормандай облыста қазақ рухын, қазақ тілін, қазақ газетін асқақтатып, абыройымызды асырды. Әдетте орыс тілді газеттің көлеңкесінде жүретін «Орталық» осы тұста алғы шепке атойлап шықты».

Нұрмаханның азаматтық іздеріне мұндай мысал көп. Бәрін айтып тауысу да қиын. Бірақ біреуінен аттап та кете алмайсың. Оны да өзіміз айтпай, қазақ баспасөзінің қарт қайраткері, жазушы Сапабек Әсіпұлына сөз берейік.

«Қаламдас інімнің ірі қимылына риза болып, мақтаныш сезіміне бөленген мен сол жылдың 19 қазанында өткен Қазақстан журналистерінің съезінде сөйлеген сөзімде былай деппін:

«– Құдайға шүкір, бізде ақылды да білімді, таяқтан тайсалмай, семсерден сескенбей шындықты айта білетін батыл қаламгерлер баршылық. Солардың бірі ғана емес, бірегейі, Қарағанды облыстық газетінің редакторы Нұрмахан Оразбековтің азаматтық ерлігі кешегі ГКЧП бүлігі кезінде айқын көрінді. Ол газетке арнайы мақала жазып, бүлікшілерге бағынбауға, олармен ашық айқасқа шақырды. Осы жолда қандай жазаны да қабылдауға әзір екенін мәлімдеді.

Азаттық үшін, демократия үшін жасалған ерлік деп осындайды айтсақ керек.

Айналайын, Нұрмахан, сол ерлігің үшін мен сенің алдыңда ақ шашты басымды иемін. Денің сау, өмірің ұзақ, отбасың аман болуын тілеймін!

Жаратушы Алла Нұрмахандай қайратты да жалынды қаламгерлер қатарын көбейте бергей!»

Сонда съезд делегаттары мен шақырылған қонақтары Ұлттық Ғылым академиясының үлкен мәжіліс залын жаңғырықтыра ду қол шапалақтап, маған ілесе Нұрмахан Оразбектің алдында бастарын игені, қаһарман қаламгерге лайықты құрмет көрсеткені күні бүгінге дейін көз алдымда».

Осыны оқи отырып, журналистер қауымы ішінде Нұрмахандай ерлік жасаған, соған орай құрмет көргендер сирек шығар дейсің. Бәлкім, жоқ та болар.

Бұдан кейін Нұрмахан Баспасөз министрлігінің басқарма бастығы болды, ағылшын тілінде шыққан халықаралық «Қазақстан» газетіне бас редакторлыққа тағайындалды. «Қазақстан» баспасының директоры, сонымен бір мезгілде «Ақиқат» журналының бас редакторы қызметін атқарды. Кезінде республикамыздағы ең үлкен баспа болған «Қазақстан» баспасын сақтап қалу үшін бүгінгі нарық заманында жанын салып жұмыс істеді. Бір ғана көмекшісімен екеуі үлкен ұжымның жұмысын атқарып, «Ғибратты ғұмыр», «Замандастан мирас» деген сериямен қаншама кітаптар шығарды. Елдің талай тұлғаларын халқына қайтарғандай іс тындырды. Оған 10 томдық саясаттану антологиясын, 10 томдық әлеуметтану антологиясын қосыңыз. «Соның өзіне төрт жылдан аса уақытым кетті» дейді Нұрекең. Жылына 5 кітап! Осының бәрін із емес деп кім айтар?!

Нұрмаханның тағы бір азаматтық келбетін аңғартқан, тындырған ісі – «Қазақ күнтізбесін» шығаруы еді. «Күнтізбені» ол ұлттық құндылыққа балап, ол қайта шығуы тиіс деп есептеді. Сол үшін экономикалық қиын кезеңде баспа үйінің шектеулі бюджетінен қаржы бөліп, бұрынғы кезде үлкен баспаның бір редакциясы айналысқан шаруаны қат-қабат жұмыстары арасында жалғыз өзі тындырған. Ол жай шығарып қана қойған жоқ, оның мазмұнын қазақ халқының рухани мұрасымен байытты. Осылайша ол ұлттық құндылығымызға айналған. Өкінішке қарай, қажырлы азамат кеткен соң оның шығуы да тоқтайтын түрі бар.

Бұл жерде біз оның әр жылдарда жарық көрген оннан аса публицистикалық кітаптарына тоқталған жоқпыз. Әр жылдарда олар журналистер қауымы арасында жаңа сөз, жаңа ой-толғамдай қабылданған. Өзі өткен соң өзі дайындап кеткен «Өтіп еді сол заман нақ осылай» дейтін кітабы жарық көрді. Ерекше кітап. Аты жойылып кеткен бір ауданның қиын-қыстау замандағы жылнамасы бүкіл елдің өмірін көз алдыңа жайып салғандай әсер қалдырады. Сол кітаппен қабаттас Нұрмаханның өзі туралы оның шәкірт-қарындасы Гүлсім Оразалықызы құрастырып, әзірлеген «Шындықпен шыңдалған адам» деп аталатын жақсы естелік кітап жарық көрді. Сондай қайсар азаматтың мынау «алмағайып күндерде адаспайық деп едік» деп шарқ ұрған өмірінен көп ғибратты мағлұматтар бар, жарқын істерінің іздері сайрап жатыр.

Қайраткер қаламгер Нұрмахан Оразбектің ешкімнен ықпай, қандай жағдайда да айтар сөзін іркіп қалмайтын қайсар мінезі туралы естіген жұрт оны қатқылдау, мінезі шадырлау көруі әбден мүмкін. Ал шын мәнінде ол өте жайдары, жұмсақ мінезді адам еді. Біз Нұрмаханмен жиі араластық. Отбасы қуанышы бар, басқа да жағдайлар бар, басымыз қосылғанда оның біреуге қатқыл сөз айтып, дауыс көтергенін көрген емеспіз. Жымиып қана отырып сөйлеп, жақын адамдарының көңілінен шығуға тырысатын. Тіпті біреулерге көпшік қоюға да мырза еді. Ал қайырымдылығы, жолдастықта мәрттігі тіпті бөлек. Оның батыл мінезі осынау көңіл жомарттығынан туындап жататындай көрінетін. Сол тазалық, әділдік үшін күресу керек болғанда, ол еш нәрседен тайынбайтын.

Сірә, бір адамның бойында қайсарлық пен нәзіктік ұштасар болса, ол сыртқа батырлық болып шығатын сияқты.

Мамадияр ЖАҚЫП,

Қазақстанның Құрметті журналисі

Суреттерде: 1. Н.Оразбековтің Қарағандыдағы 70 жылдық мерейтойында сол кездегі облыс әкімінің орынбасары, қазір ҚР Парламенті Мәжілісінің депутаты Асқар Базарбаев.

2. Н.Оразбеков бастаған редакция ұжымында профессор, ҚР еңбек сіңірген ғылым қайраткері Тұрсынбек Кәкішев қонақта.

Жексенбіден дүйсенбіге қараған түні Кеңес Одағында төңкеріс жасалды

ИӘ, БҰЛ – ТӨҢКЕРІС !

Дүйсенбі күні таңертең Москва радиосының соңғы хабарлары КСРО Жоғарғы Кеңесінің терағасы Лукьяновтың мәлімдемесімен басталды. Содан кейін КСРО вице-президенті Янаевтың жарлығы оқылды. Іле-шала Кеңес басшылығының мәлімдемесі жарияланды. Онда М.С.Горба­чевтің денсаулығына байланысты өзінің міндеттерін орындай алмауынан бұл мансаптың Янаев қолына кешуіне байланысты елдің жекелеген жерлерінде алты айға төтенше жағдай енгізілді, осы жағдайда билік жүргізу үшін КСРО-дағы төтенше жағдай жөніндегі мемлекеттік комитет құрылып, оның құрамына КСРО Қорғаныс кеңесі төрағасының бірінші орынбасары Бакланов, КСРО мемлекет қауіпсіздігі комитетінің төрағасы Крючков, КСРО премьер-министрі Павлов, КСРО ішкі істер министрі Пуго, КСРО шаруалар одағының төрағасы Стародубцев, КСРО мемлекеттік кәсіпорындар ассоциациясының төрағасы Тезяков, КСРО қорғаныс министрі Язов, КСРО президентінің міндетін атқарушы Янаев кіргені хабарланды. Бұл документке Янаев, Павлов, Бакланов қол қойған. Бұдан кейін комитеттің кеңес халқына, дүниежүзі мемлекеттерінің басшылары мен Біріккен Ұлттар Ұйымының Бас хатшысына Үндеуі жарияланды (Бұл документтер газетіміздің келесі санында жарияланады).

Иә, көреген саясатшылар әлдеқашан айтқан диктатура қатері іс жүзіне айналды. Заңды сайланған Президенттің денсаулығы кенеттен нашарлап, елді басқара алмайтын жағдайға жетті деген қып-кызыл өтірікке сене қоятын ақымақ бүгінде күндіз қолыңа шам алып іздесең де табыла қоймас.

Иә, бұл қып-қызыл төңкеріс. Оған Кеңес басшылығы атынан жарияланған мәлімдемеге кімдердің қол қойғанын байқасаңыз-ақ көзіңіз жетеді. Бакланов – КОКП Орталық Комитетінде әскери саясат үшін жауап беретін хатшы. Крючков, Язов, Пуго кім екені жақсы белгілі. Тезяков – өнеркәсіптегі, транспорттағы, құрылыстағы мемлекеттік кәсіпорындар ассоциациясының басшысы ретінде күні қараң әміршілдік-әкімшілдік жүйенің қолшоқпары, Стародубцевке қай шаруалар өкілеттік бергені беймәлім.

Иә, бұл – төңкеріс. Және ол ең алдымен «Егеменді мемлекеттер одағы туралы Шартқа» қарсы бағытталған. Дәлел? Біріншіден, төңкеріс Шартқа қол қойыла бастайтын күннің карсаңында жасалып отыр. Екіншіден, Шарт егеменді республикаларға бұрынғыдан әлдеқайда көп дербестік, билік береді. Ал оған жол берілсе, ертең Орталық бүрынғыдай билеп-төстей алмайды. Сонымен Макашов, Алкснис, Петрушенко сияқты КСРО халық депутаттарының көксегені жүзеге асты. Бұл, басқасын былай қойғанда, күні ертең Семей полигонында жарылыс қайта басталады деген сөз.

Екіншіден, төңкеріс калыптаса бастаған демократияға қарсы жасал­ған. Олардың ойынша: республикалар өз бетімен бір-бірімен неге шарт жасасады. Қазақстан мен Орта Азия республикалары неге біріге бастайды. Россия мен Қазақстаи арасында шартқа неге қол қойылады. Балтық бойы республикалары, Молдавия, Грузия Кеңес Одағынан неге бөлінгісі келеді, демонстрациялар неге жасалады. Патриотизм мен интернационализм түрғанда халықтар неге өзінің тілін, ұлттық дәстүрлерін өркендетуге құштар? Осындай «негелер» толып жатыр.

Үшіншіден, бұл төңкеріс Михаил Сергеевич Горбачевтің жеке басына қарсы жасалған. Барлық былықтар үшін соны айыптау үндеу мазмұнында да аңқып тұр. Өйткені, ол қайта құруды бастап берді, әркімнің өз пікірін айтуына жол ашты, катып-семіп қалған қоғамдық өмірді түбегейлі өзгертуге, реформалар жасауға ұмтылды.

Төңкеріс жасаушылардың үндеуінде: «Елде құрылым қандай болатынын халық шешеді» деген қағида бар. Дұп-дұрыс, әбден жауыр болған, таптаурын қағида. Бірақ, олардың төңкеріс жасауына қай халық өкілеттік беріпті? Содан кейін, Одақты Жоғарғы Кеңес құрмайды, егеменді мемлекеттер құрады. Ал заң шығарушы орган оны тек хаттауға тиіс. Мәселе мынада. 1989 жылы сайланған КСРО халық депутаттары мен Жоғарғы Кеңестің әлі үш жыл өкілеттігі бар. Бірақ, Егеменді мемлекеттер одағы туралы шартқа қол қойыла қалса, алты айдан соң жаңа сайлау өткізілуге тиіс. Мандаттан айрылғысы келмей отырған «халық қалаулылары» ең алдымен осыдан қорықса керек. Лукьяновтың мәлімдемесі сондай «қалаулылардың» пікірін білдіреді. Өйткені, ол Жоғарғы Кеңестің, оның Президиумының атынан емес, өз атынан сөйлеп отыр.

Төңкеріс жасаушылар «Конституцияны сақтауға» сілтеме жасайды. Бірақ олардың өздері Конституцияны тәрк етіп отыр. Өйткені, оларға ешкім өкілеттік берген жоқ. Сондықтан, олардың күні ертең тарихтың «қара тақтасына» жазылатынына ешқандай күмән болмаса керек.

Жоғарыдағы хабарлар беріліп болған соң радио мен теледидардан әдеттегі хабарлар, көңілді музыка беріліп жатты. Жоқ, бұл күні қаралы, азалы музыка берілуі керек еді. Өйткені, бүл біздің елде демократия жерленген күн.

Соңғы айтарым: бұл асығыс жазба қайғылы хабардан туған алғашқы әсер, жеке пікірім. Ертең төтенше жағдай деген желеумен қара түнек күндер туа қалса, редакция коллективінің басқа бірде-бір мүшесін айыптамауды өтінемін.

Нұрмахан ОРАЗБЕКОВ.

20 тамыз, 1991 ж.