Арқаның ардақтысы

Тұңғышбай Мұқан – бүтін Арқаға қадірлі ақсақал бұл күнде. Кейінгі жас толқын Тұңғышбай ақсақалды өлкетанушы деп қана таниды. Кішіге ізет көрсетіп, батасын беріп, нақылын айтып, алтын басын иіп жүре береді. Мәнімен, сәнімен әдемі қартаю деген осы шығар?! Сырт көзге кітап жазып жүрген көптің бірі болып көрінеді. Себебі, сөз бермегеннен сөз алып, жұрттың назарын аударудан ада. Өзімен-өзі, біртоға қалпынан айныған емес.

Тұңғышбай Мұқан Алашқа Әлихан Бөкейхан бастаған асыл перзенттерді, дәулескер күйшілерді, бұлбұлдай әншілерді берген қасиетті топырақта бұрқылдаған қайнардың көзін ашқан. Өзі де – сол топырақтың ардақты ұлы. «Алтын шыққан жерді белден қаз» демей ме халық?! Ұлылар туған мекеннен дүлдүлдер қайта тумауы мүмкін емес. Міне, соларды ел ішінен тауып, жолдарын нұсқап, жұлдыздарын жаққан осы – Тұңғышбай Мұқан.

Жаратқан кейде елдің бағы үшін ұлына жол нұсқайды. Бұл – шүбәсіз. Тұңғышбай ақсақал мектепті тәмамдағаннан кейін Қарағанды педагогикалық институтының (қазіргі Е.Бөкетов атындағы Қарағанды зерттеу университеті ) қазақ тілі мен әдебиеті факультетіне оқуға түседі. Бірақ, ауылда қалған жалғыз анасын ойлап, І курс­тан кейін сырттай оқу бөліміне ауысады. Содан кейін кіндік қаны тамған Калинин колхозына барып, орта мектепке мұғалім болып қызметке орналасады. бес жыл ұстаздық етеді. Басшылықтың қалауымен Октябрь революциясының 50 жылдық мерейтойына арналған салтанатты пленумда баяндама жасайды. Жігіт Тұңғышбайдың жұлдызы осы сәтте жарқ етсе керек. Мұндай мінберге шығып, алдындағы қағаздан мәтін оқып беруге әккіленбеген жас маманның көзі лық толған залға түсіп кетіп, дайын сөзді оқи алмай, қобалжып қалады. Бір сәтте бойындағы дірілді басып, алдындағы мәтінді елемей, сөйлей жөнеледі. Сөздерінен кеудесінде атқылаған жанартау­дың қуаты сезілсе керек, халық шын ықыласпен қошемет көрсетіпті. Сондағы тізгін ұстағандар да жүйрікті таныған атбегідей жалындаған өреннің қарым-қабілетін байқаған. Бір жылдан кейін аудандық пионерлер үйіне директор лауазымына тағайындалған. Комсомол комитетінде де жауапты қызмет атқарған. Осы қызметке енді ғана бойы үйреніп, қалыптасып келе жатқанында, аудандық комитеттің бірінші хатшысы Жаманқұл Шайдаровтың бұйрығымен аудандық мәдениет үйіне режиссер болады. Бұл уақытта даңқы аспандаған «Тоқырауын толқындары» да, театр да жоқ еді. Тұңғышбай Мұқан қызметке орналасқан бетте іске білек сыбана кірісіп, театр құрады. Ауданның түпкір-түпкіріне шашыраған таланттардың басын қосып, Бейімбет Майлиннің «Шұғаның белгісі» повесін сахналаған. Алғашқы спектакльге Алматыдан комиссия келіп, ашылғанына ұзақ уақыт өтпеген театрға «Халық театры» деген атақ береді. Жаманқұл Шайдаров жаңадан келген режиссердің ұйымдастырушылық қабілетіне әбден сенсе керек, екінші жылы аудан өнерпаздарынан ансамбль жасақтауды тапсырады. Ансамбльге өнерпаздар іріктелгеннен кейін дайындығына әйгілі Ескендір Хасанғалиев пен Бәкір Тәжібаевты арнайы алдыртады. Екеуі ансамбльді 20 күн ішінде дайындаған. Әйгілі «Тоқырауын толқындарының» дүниеге келуі еді бұл. Шахмат Құсайыновтың «Үкілі Ыбырай» спектак­лімен республикалық байқауға қатысып, бас жүлдені алған, Әлжаппар Әбішевтің «Найзағай» романын сахнаға шығарған да осы – Тұңғышбай Мұқан. Әлжаппар Әбішев әуелде бұны естігенде «Менің романымды сахналайтын кімсің сонша?» деп ашуланыпты. Сол сәтте Мәдиді сомдайтын Қуат Қожанбаев «Қаракесек» әнін шырқай жөнеліпті. Әнге иіген Әлжеке «Сен мені Мәдимен табыстырдың ғой» деп қуанып, құшақтаған екен. Қуат Қожанбаев өз уақытының талантты әншісі еді. «Тоқырауын толқындарының» іргетасын қалаған дарындардың бірі. «Найзағай» 1976 жылы өткен бүкілодақтық фестивальге қатысып, «Театрдың үлкен медаліне» лайық деп танылған. Осы еңбектері үшін Тұңғышбай Мұқан небәрі 30 жасында «Құрмет белгісі» орденімен марапатталған. Содан кейін аудандық мәдениет бөліміне меңгеруші болып тағайындалған.

– 1982 жылы жаппай фольклорлық ансамбльдер құрыла бастаған. Біз әуелде ансамбльге фольклорлық аспаптарды қоспаймыз деп жоспарлаған едік. Бірақ, «Қалай құрамыз?» деген сауал болды. Қуат Қожанбаев екеуміз Алматыдағы Болат Сарыбаев деген атақты профессорға арнайы бардық. Төр бөлмесін музейге айналдырыпты. Бұрын көрмеген көне аспаптарға көзіміз түсіп, таң болдық та қалдық. Қолына нұсқағыш таяқшасын алып, барлық аспапты таныстырды. Соңында біз келген шаруамызды айтып, Ақтоғайға бізбен барып, өнерпаздарға көне аспаптарда ойнауды үйретуін сұрадық. Сол кезде науқастанып жүрген еді. Бірақ, денсаулығының мүшкілдігіне қарамай, ауданымызға жолға шықты, – дейді өз естелігінде Тұңғышбай Мұқан.

Болат Сарыбаев сөйтіп аудан өнерпаздарына 15 күн бойы көне аспаптарда ойнауды үйретіпті. Тіпті, әйгілі Шара Жиенқұлованың өзі арнайы келіп, 20 күн ішінде «Шашу», «Қыз қуу» секілді сахнаға шықпаған, насихатталмаған этнографиялық билерді құрылғанына аз уақыт қана болған ансамбль арқылы жаңғыртқан. Этнография мен фольклорды қамтығаннан кейін «Тоқырауын толқындары» ансамблі фольклорлық-этнографиялық деңгейге көтерілген. «Тоқырауын толқындары» фольклорлық-этнографиялық ансамблі Венгриядағы өнер фестиваліне барып, 12 күн концерт қойған.

Ал, еліміз егемендік алғаннан кейін Ақтоғайдың даңқын халықаралық деңгейде асқақтатқан мәдениет бөлімінің меңгерушісі аудан әкімінің орынбасары лауазымына тағайындалады. Бұл тағайындаудың да мәнісі бар. Ақтоғайдың азаматтары Әлихан Бөкейханов пен Әлімхан Ермековтің, Жақып Ақбаевтың есімдерін жаңғыртуға бел буыпты. Мемлекеттігімізге жетсек те, ұлт көсемі тақырыбына баруға ешкімнің жүрегі дауаламай жүрген еді сол кездерде. Сол кезде Тұңғышбай Мұқан әкім орынбасары қызметінде жүріп, Алаш алыптарының есімі ұлықталған танымдық конференция өткізген. Атқарушылардың қатарында Қайырбек Сәдуақасов та бар еді. Кеңес Нұрпейісов, Тұрсынбек Кәкішев, Мұхтар Құл-Мұхаммед секілді қазақтың айдарлы ұлдары қатысқан сол конференцияға. Қайырбек Сәдуақасов Мәскеуден Әлиханның немересі Евгений мен шөбересі Петрді, Міржақып Дулатовтың қызы Гүлнарды, Жүсіпбек Аймауытовтың қызы Музаны, Әлімхан Ермековтің ұлы Мағауияны шақырған. Конференция нәтижесінде М.Горький атындағы мектепке Әлихан Бөкейханның есімі берілген. Ленин даңғылы да ұлт көсемінің атымен аталды. Әлімхан Ермековтің ауылындағы мектепке Әлімхан бабамыздың есімі берілді. Жақып Ақбаевтың ауылында да осындай өзгерістер орын алды. Тәуелсіздік 1991 жылы келді. Ал, бұл конференция 1992 жылдың тамызында ұйымдастырылған. Заңғар жазушы Мұхтар Мағауин мен Софы Сматаев екеуі кейіннен арнайы келіп, аудан азаматтарына алғыстарын жаудырып кетіпті.

Мемлекеттік қызметтен кейін жағдайы мүшкіл деп бағаланған аудандағы кәсіптік-техникалық училищені 15 жыл басқарып, білім беру ісі мен материалдық жағдайын жақсартқан. Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері, бүгінде классикалық ән өнерінің ірі өкілі Дәуренбек Әркенов пен талантты айтыскер ақын Мақсат Ақанов сол кезеңде училищеде білім алып жүрген екен. Қос талантты түрлі өнер байқауларына қатыстырып, жол нұсқаған осы – Тұңғышбай ақсақал.

Училищеден кейін 10 жыл аудандық музейге басшылық етті. Музейдегі Ақтоғай туралы деректердің барлығын жинап, энциклопедия жасаған. Тұңғышбай Мұқан зейнеткерлікте жүріп, ел мен жер тарихын түгендеген 7 кітап жазыпты.

Бір заманда «Адамзат баласының негізгі мақсат-мұраты не?» деген сауалға бас қатырады ғұламалар. Барлығы дерлік «Адамзаттың асыл мұраты – соңынан із қалдыру» деген пайымға тоқталады. Тұңғышбай Мұқан – қазақ мәдениетінің мүддесі үшін талмай еңбек етіп, соңынан өшпес із қалдырған тұғыр­лы тұлға.

Ерік НАРЫН,
«Ortalyq Qazaqstan»
Сурет автордың мұрағатынан