Абайдан Азбанбайға дейінгі сот тарихы
Қазақ халқының тарихында сот ісі ерекше орын алған, себебі ол қоғамның тыныштығын сақтап, әділдікті қамтамасыз ету үшін маңызды рөл атқарған. Абай Құнанбайұлының өмірі мен шығармашылығында да құқықтық жүйеге қатысты терең ойлар мен философиялық көзқарастар орын алады. Бұл тақырыпты зерттеу барысында заңгер, публицист Марат Азбанбаев өз зерттеулерін жинақтап, «Абайдан Азбанбайға дейінгі сот істері» атты кітабын жарыққа шығарды.
Қазақ қоғамында сот ісі тек мемлекеттік құрылым мен билік емес, сондай-ақ ұлттың рухани өмірінің бір бөлігі болып қалыптасты. Бұл мақалада Абайдан бастап, Азбанбайға дейінгі қазақ қоғамындағы сот ісінің құрылымы мен маңызы, сондай-ақ олардың халық арасындағы құқықтық түсініктерге әсері қарастырылады.
Марат Азбанбаевтың бұл еңбегі – қазақ халқының құқықтық санасының даму жолдарын, тарихи тұлғалардың әділет жолындағы күресін, архивтік сот істері арқылы баяндайтын бірегей зерттеу. Кітапта XIX–XX ғасырлардағы атақты тарихи тұлғалар: хакім Абай, аға сұлтан Құнанбай, жазушы Жүсіпбек Аймауытов, ғалым Шәкәрім, инженер Жармұхамед Төленұлы және колхозшы Азбанбай Текебайұлы секілді азаматтардың өмірі мен істері тарихи-құқықтық тұрғыдан талданған.
Жалпы кітап – автордың архивтік материалдарға сүйене отырып, тарихи оқиғаларды бүгінгі күнмен сабақтастыра қарастыруымен ерекшеленеді. Бұл еңбекте тек оқиғалар ғана емес, олардың әлеуметтік және философиялық астары да терең пайымдалады. Мысалы, Абайдың әділетке, махаббатқа қатысты ойлары мен сот ісіндегі орны кеңінен қарастырылады. Сондай-ақ, «Алашорда» қозғалысы, Совет кезіндегі қуғын-сүргін, шындық пен жалған куәлік мәселелері әділет пен адам құқықтары тұрғысынан сараланады.
Автор қазақ эпосы мен тарихи эпопеясының аясында құқық пен қылмыс ұғымдарын табиғи заңдармен байланыстырып, әділеттің мәңгілік ұғым екенін дәлелдеуге тырысады. Жаратушының заңдарына бағынатын қоғам ғана адамгершілікке негізделген, бейбіт өмір сүре алатыны — кітаптың негізгі философиялық өзегі болып табылады.
Кітаптың аты айтып тұрғандай, Абайдан басталып, қарапайым еңбек адамы Азбанбайға дейінгі тарихи тұлғалардың сот істері арқылы қазақ халқының құқықтық тарихының сан қатпарлы парағы ашылады. Бұл – оқырманды ойландыратын, тарихи әділетке жетелейтін терең дүние екені сөзсіз.
Аида РАХЫМҚҰЛОВА
