Уақытқа бағынбайтын ақиқат

Қадірлі Бапа! Құрметті Евней Арыстанұлы!
Сіздің 100 жылдық мерейтойыңыз қарсаңында біз өзіңіздің кітаптарыңыз­ға қайта үңілдік. Себебі Сіздің ойларыңыз уақыт пен кеңістіктің шекарасын бұзып өтіп, физиктер мен математиктер айтқандай, уақытқа бағынбайтын ақиқатқа сапар шегу екенін тағы бір мәрте дәлелдегендей. Осы сәтті пайдаланып, біздің зерттеу тобының жұмысы қалай басталғанын Сізбен бөлісуді жөн көрдім.

«Уақыт» ұғымынан бастасам деймін. Уақыт дегеніміз не өзі? Мүмкін, бұл – хронометриясыз кеңістік, яғни мезгілсіздік болар? Әлде кейбір үнді халқы секілді тілдерінде «өткен» және «болашақ» деген ұғым болмағандықтан, уақыт тек «осы шақпен» өлшене ме? Олардың сөздік қорында «уақыт» деген сөз де кездеспейді. Мен де сол дәстүрді ұстана отырып, тек осы шақта Сізге хат жазып отырмын, себебі Сіздің әр сөзіңіз, әр сөйлеміңіз – біз үшін бүгінгі күнмен үндескен, Сіздің рухани кеңістігіңізден жеткен, терең мағынаға толы. Біз оны тіл арқылы қабылдап, түсініп, жүрекпен сезіне білдік.

1978 жылы «Простор» журналында Сіздің «Нұрлы тағдыр уақыты» атты повесіңіз жарық көрді. Сіз оны алғашында «Ғалым күнделігінен» деп атағыңыз келген еді. Сол жылы мен бұл шығармаға рецензия жазып, оны әлі күнге дейін сарғайған қағаз бетінде сақтап келемін. Кейінірек бұл повесть орыс тілінде «Шесть писем другу», ал қазақ тілінде «Алты хат» деген атаумен басылып шықты. Суреттегі монография – осы кітапқа арналған жаңа көзқараспен жазылған, ұжымдық еңбектің нәтижесі.

2024 жылы ҚазКСР Ғылым академия­сының тұңғыш президенті, академик Қаныш Имантайұлы Сәтбаевтың 125 жылдық мерейтойына дайындық барысында мен «Алты хат» кітабындағы оған арналған беттерді тереңірек зерттеуге кірістім. Сіз бұл шығарманы аса бір құрметпен, перзенттік сағынышпен жазған екенсіз. Сол жолдарды қайта оқу барысында мен Қаныш Имантайұлының Сіздің үлкен ғалым әрі ғылым ұйымдастырушысы болып қалыптасуыңызда үлкен үлесі бар екенін анық сезіндім. Сіз бұл еңбекке зор жауапкершілікпен қарап, академик туралы трилогия жазуды жоспарладыңыз. Өкінішке қарай, тек алғашқы бөлімі – «Жас Қаныш» («В орбите кочевок») жарық көріп үлгерді.

1980 жылдардың басында Сіздің үйі­ңізге баруға жол түсті. Үйдің алдында көлік те жоқ, қонақ та жоқ, Сіз жалғыз отыр екенсіз. Сіз менен Уильям Шекс­пирдің пьесаларының орыс тіліне аудармаларының мәтіндік талдауын жасай алам ба деп сұрадыңыз. Мен материал жинастырып жүргенде, өкінішке қарай, Сіз жарық дүниемен қоштастыңыз. Тек 2000 жылдардың басында ғана Сіздің аманатыңызға қайта оралып, аспирантым Асель Амренова «В.Шекспирдің «Юлий Цезарь» шығармасының орыс және қазақ тілдеріне аудармасы: прагмалингвистикалық аспект» тақырыбында кандидаттық диссертациясын сәтті қорғады.

Белгілі ғалым, ақын Қойлыбай Асанов Сіздің публицистикалық мұраңызды зерттеді. Ол Сіздің шығармашылығыңыз бойынша кандидаттық және докторлық диссертация қорғады. Монографиядағы күрделі мәселелерді талқылау барысында ол Сіздің қазақ тілін жетік меңгергеніңізге сүйсініп, ерекше тоқталды. Монографияда Сіздің тілдік қордағы бейнелілік, метафора мен эпитет, лексикалық жағынан бай қыры мен қазақ тілінің сақталу себептеріне арналған арнайы бөлімдер де бар.

Бұл зерттеу – Сіздің шығармаларыңыз­ды терең түсінуге жасалған алғашқы қадам ғана, құрметті Бапа, Евней Арыс­танұлы! Сіздің кітаптарыңыздың парақтары жас зерттеушілерді күтуде!

Нұрсұлу БӨКЕТОВА,
Е.Бөкетовтің немере қарындасы, ф.ғ.д., профессор
СУРЕТТЕ: Ебекең физика факультетінің кафедра меңгерушілерімен табиғат аясында (солдан оңға қарай: Л.Краусс, Ж.Ақылбаев,
Е.Бөкетов, А.Перевертун, Т.Көкетаев)