«Технологияға тәуелділік рухани дамуды тежейді»

Қазтұтынуодағы Қарағанды экономикалық университетінің ректоры, экономика ғылымдарының докторы, профессор Ерқара Балқараұлы Аймағамбетовпен әңгімеміз бүгінде әлемдік және отандық ғылым алдында тұрған мәселелердің аз ғана, бірақ, өте маңызды бөлігін қозғады. Бұл біздің әңгімеміздің жалғасы барын білдіреді.

– Ерқара Балқараұлы, сіз профессор және экономика ғылымдарының докторы, көптеген монографиялардың, ғылыми мақалалардың, оқулықтардың авторысыз. Мақалаларыңызды республикалық БАҚ беттерінде жиі жариялайсыз, онда Сіз қазіргі қоғамның маңызды мәселелерін айтасыз. Соның ішінде, осы техногендік әлемде «адам болу өнерін» игере отырып, «өмір өнерін» қалай үйренуге болатынын атап өтесіз. Сонымен, ғылыми прогресс пен адам табиғатын қалай бір арнада тоғыстыруға болады?

– Бір кездері ғылыми революция басталған кезеңде, уақыт өте келе, оның барлық мәселелерін түпкілікті шешетін тек білім секілді болып көрінді. Бірақ, бүгін біз ғылымның даму деңгейіне жеткен дәуірде өмір сүріп жатырмыз, оның қалыптасуын, тіпті, ең батыл қиялдарда да елестету мүмкін емес еді. Алайда, бізде бүгінде XVII және XVIII ғасырлардағы немесе тіпті, ХХ ғасырдың басындағы ғалымдардың оптимизмі жоқ. Қазір біз білімнің неғұрлым көп екенін, техникалық мүмкіндіктер неғұрлым көп болса, соғұрлым жаңа мәселелер туындайтынын көріп отырмыз. Бұл ғылыми білім пайдасыз болды және біз прогресс құндылықтарынан бас тартуымыз керек дегенді білдірмейді. Олай емес екені анық. Бүгін біз әлем туралы және адам туралы алдыңғы дәуірлерге қарағанда көбірек білеміз. Бұл бұрын мүмкін болмаған нәтижелерді алуға мүмкіндік береді. Адамзаттың ғылыми-техникалық жетістіктері біздің өміріміздің жақсаруына ғана емес, сонымен қатар, экологиялық, әлеуметтік және гуманитарлық салдары бар көптеген жағымсыз әрекеттерге әкелді.

Бүгінгі таңда техникалық мүмкіндіктердің бұрын-соңды болмаған дамуымен адамзат кедейлікті жеңе алмайды, өйткені көптеген саяси және әлеуметтік мәселелерді бейбіт жолмен шешудің жолдарын таба алмайды. Қазіргі уақытта адамдар бұрынғы адамдарға тән емес психология­лық күйзелістерден зардап шегеді.

Мұның бәрі бізді техника мен технологияны одан әрі дамыту туралы ғана емес, сонымен бірге адамзаттың техникалық жетістіктеріне сәйкес келетін әлеуметтік жүйені қалай құру туралы ойлау­ға мәжбүр етеді. Сондай-ақ, өмір сүру жағдайларының өзгеруіне байланысты техникалық, әлеуметтік және гуманитарлық мәселелерді үйлестіре отырып, адамдардың алдында өмірдің мағынасына байланысты сұрақтар туындайды. Бұл оларды өмірдің мағынасына байланысты мәңгілік мәселелерді шешудің жаңа жолдарын іздеуге мәжбүр етеді. Сондықтан, бүгінде біз дұрыс өмір сүруді білу кез келген адам үшін ең қиын нәрсе екенін көріп отырмыз. Өмір соншалықты реттелгендіктен, ол бізге тек бір формуланы ұстануға мүмкіндік бермей, көбінесе ең жақсы ойластырылған жоспарларды бұзады. Сондықтан, дұрыс өмір сүру қабілеті – ғылым мен білімді ғана емес, дегенмен өз дағдыларымызды, түйсігімізді үнемі жетілдіруді талап ететін өнер.

Өмірдің күрделілігіне байланысты өмір сүру қабілеті сөзсіз көптеген формулалар мен дағдылардан тұрады. Олардың барлығын тек танып-білу жеткіліксіз. Басқа формулалар мен дағдыларды өзара қарым-қатынаста тиімді қолдана білу – маңызды.

Өйткені өмір – біртұтас және жеке бөлшектерге бөлінбейтін құбылыс. Барлық өмірлік элементтер арасындағы қажетті тепе-теңдікті таба білу маңызды.

Тұтастай алғанда, өмір оның барлық көріністерінде, мейлі ол жеке адамның, ұйымның немесе жалпы қоғамның өмірі болсын, әрқашан өзара байланысты құбылыс болып табылады. Сондықтан, өмір өнері өзара байланыс пен тәуелділік принципіне негізделген ойлау және әрекет ету қабілетінде жатыр. Әрине, өмірлік мәселенің жеке аспектісін бөліп көрсету және оған назар аудару әрқашан ыңғайлы. Бірақ бұл аспект маңызды болса да, әлі де алдымызда тұрған мәселенің қалған жақтарын елемеуге болмайды. Өйткені осылайша өмірдің тұтастық Заңы бұзылады. Сондықтан проблемалар мен міндеттерге басымдық беру принципін түсініп, біз өмірдің бір аспектісін, өмірлік мәселелерді шешудің бір әдісін де абсолюттендіруге жол бермеу керектігін әрдайым есте ұстауымыз керек.

– «Ұлттың сапасы білім, ғылым және мәдениетті дамыту арқылы ғана қалыптасады», – деді ел Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев Ұлттық Құрылтай отырысында. Сіздің ойыңызша, қазақстандық білім мен ғылым мұндай сын-қатерлерге қаншалықты дайын? Біздің қоғамның рухани үштігі нәтиже бере бастауы үшін қандай кедергілерді жабу керек?

– Иә, Президент Қасым-Жомарт Тоқаев Ұлттық Құрылтайда сөйлеген сөзінде үш негізгі фактордың маңыздылығын тағы да атап өтті. Онсыз қазіргі жағдайда біз ұлтымыздың жаңа сапасына қол жеткізе алмаймыз. Мен елестететін жоғары білім бүкіл рухани үштікті біріктіреді. Университеттер – жоғары білім беру орталықтары, мамандар, педагогтар мен ғалымдарды даярлау орталықтары. Олар білім мен ғылымды біріктірген қоғамның маңызды мәдени орталықтары болып табылады.

Егер жоғары оқу орындарының Қазақстан ұлтының жаңа сапасын қалыптастыруға қосқан үлесіне тоқталсақ, онда бізде осы үш саланың әрқайсысында айтарлықтай әлеует бар деп айта аламыз. Мұндай әлеуетті біздің педагогтарымыздың, ғалымдарымыздың және мәдениет қайраткерлерінің бірнеше буыны қалыптастырды. ЖОО жүйесінде жинақталған барлық жұмыстардың арқасында олар еліміздің дамуына өз үлесін қосуда. Бірақ бұл ретте біз ЖОО жүйесінде, сіз атап өткендей, өз тараптарымыз бар екенін мойындауымыз керек. Олардың қатарында ЖОО қызметкерлерінің ғылыми өнімділігінің жеткіліксіздігі мәселесі бар. Өйткені, біздің жоғары оқу орындарымыздың көпшілігі оқу орындары ретінде Кеңес заманында құрылды. Посткеңестік кезеңде университеттерді ғылыми орталықтарға айналдыру бойынша айтарлықтай жұмыстар атқарылды. Бұл мәселеде белгілі бір нәтижелер бар. Бірақ тарихи инерция әлі де толығымен жойылған жоқ.

Сондай-ақ, біздің ЖОО-ы мамандарды даярлау жүйесінің түбегейлі реформасынан өтті. Бұдан да жылдам өте алмады. Бірақ, бүгінде біздің университет жүйесі жалпы заманауи талаптарға бейімделді деп айтуға болады.

Сондай-ақ, 90-шы жылдары білім беру жүйесінде белгілі бір құндылық вакуумы пайда болғанына назар аудару керек. Сол кезде біз студенттеріміздің рухани тәрбиесін сағындық. Бірақ содан кейін студенттердің рухани қалыптасуының маңыздылығын түсінуге қол жеткіздік. Бүгінгі таңда қазақстандық жоғары білім оқу процесінде бір мезгілде өздерінің жеке және азаматтық бірегейлігін қалыптастыруда көмек алатын мамандарды тәрбиелеуге мүмкіндік беретін құндылықтарға сүйене отырып білім беріледі.

Менің ойымша, әрбір жас адам өз халқының уақыт елегінен өткен барлық рухани байлығын, әдет-ғұрыптары мен дәстүрлерін, ғасырлар тарихы мен даналығын бойына сіңіруі керек.

Ежелгі адамдардың ақыл-ойы таңдануға лайық. Олар, менің ойымша, мемлекет тағдыры үшін замандастарынан кем емес азаматтарды тәрбиелеудің маңызын түсінді. Білім мен тәрбие адамдардың тиісті кейіпкерлерін қалыптастырады. Демократиялық білім демократияға қызмет етеді және оның құрылымдық тәртібін қайта жасайды. Уақыт Аристотельдің «Ең жақсы тәрбие жүйенің жақсы түрін қамтамасыз етеді» деп айт­қанын дәлелдеді.

Атақты чех педагогы Я.Коменский «Ұлы дидактиканы» жазып, онда ол «барлығын бәріне үйрету» тілегін жан-жақты, яғни болашақ білім беру «дақылдарының» көптеген құнды дәндері жасырылған білім берудегі демократия, энциклопедия және кәсібилік принциптерін теориялық тұрғыдан негіздейді. Кейінірек ұлы Д.Дидро кітап пен ағартушылықтың даңқы үшін «Адамдар оқуды тоқтатқан кезде ойлауды тоқтатады» деді. Мұның бәрі білімді жаңа дәуірдің басталуына дайындады және оны алдын ала анықтады.

– Ерқара Балқараұлы, Сіздің ойыңызша, жастарға білім беруде ғасырлар даналығы мен заманауи білімді қалай ұштастыруға болады? Олар салауатты дәстүрлерге сүйене отырып, жалпыға бірдей цифрландырудан бастап, алалаушылық пен нанымға дейін өздерін және сенімдерін қалай қорғай алады? Бұл мәселеде Сіз жоғары оқу орындарына қандай рөл бересіз?

– Иә, ЖОО-ның электрондық-ақпараттық ортасы – білім беруді цифрландырудың құрамдас бөлігі. Әрине, цифрлық технологияларға тәуелділік электронды технологиялармен шектелетін және басқарылатын дербестікті, еркіндік және тұлғаның рухани даму деңгейін төмендетеді.

Адамзаттың дамуы екі маңыз­ды тенденциямен байланысты. Бір жағынан, әлемде ғылыми-техникалық революция басталғаннан бері сөзсіз әмбебаптандыру орын алды. Сонымен, ғылым мен техниканың заңдары бірдей. Айырмашылықтар егжей-тегжейлі болуы мүмкін, бірақ барлық халықтар ғылым мен техниканың дамуының жалпы объективті заңдарына бағынуы керек.

ХХ ғасырдың аяғында әлем жаһандану деп аталатын экономикалардың жақындасу кезеңіне енді. Өткен ғасырдың 80-ші жылдарының аяғында танымал саясаттанушы Фрэнсис Фукуяманың айтуымен халықтар мен елдердің мұндай жақындасуы тарихтың соңы ретінде жалған түсіндірілді. Бірақ шындық Фукуяма тұжырымдамасын жоққа шығарды. Біздің әлемнің халықтары мен елдері үшін олардың бірегейлігі де маңызды екені белгілі болды. Фукуяманың өзі өзінің қателігін мойындауға мәжбүр болды, содан кейін «Сәйкестілік саясаты» кітабын жазды. Онда ол кез келген деңгейдегі кез келген саясат әлеуметтік топтар мен халықтардың жеке басының көрінісі екенін мойындады.

Фукуяманың осы жұмысына дейін экономика саласындағы Нобель сыйлығының лауреаты Джордж Акерлоф «Сәйкестілік экономикасы» кітабын жазды. Онда жаһандану тенденцияларына қарамастан, экономикаға әртүрлі топтар мен халықтардың жеке басы әсер ететінін көрсетті.

Мәдениет пен экономиканың өзара байланысы туралы айта отырып, біз мәдени нормалардың экономикаға тікелей әсерін ескеруіміз керек. Олар, басқалармен қатар, кез келген елдің экономикасының маңызды бөлігі болып табылады. Барлық жаһандану процестеріне қарамастан, миллиардтаған адамдардың күнделікті мәзірінің негізін құрайтын халықтардың гастрономиялық ерекшеліктеріне назар аудару жеткілікті. Нәтижесінде әлемдегі ұлттық азықтүлік өнімдерін өндіру және тұтыну триллион доллармен өлшенеді. Бұл сома мәдениеттің халықтардың тағамдық артықшылықтарындағы ерекшеліктер арқылы экономикаға тікелей әсер ететіндігін көрсетеді. Бірақ әр халықтың киім, сәулет және интерьер дәстүрлері бар, олар да тиісті өнімдерді өндіруге үлкен әсер етеді. Ол сондай-ақ кем дегенде жүздеген миллиард доллармен өлшенеді.

Мәдениеттің экономика үшін маңызы мәдени мазмұнның қоғам мен адам өмірінің барлық салаларында болуымен байланысты. Мәдениеттің осы позициясының арқасында ол қоғамның барлық мүшелерінің ойлауы мен іс-әрекетін қалыптастыруға әсер етеді. Нәтижесінде экономикалық ұйымдар әрқашан өз қызметін мәдениет шеңберінде жүзеге асырды. Бүгінгі таңда заманауи зерттеулер арқылы мәдени стереотиптердің адамдардың ойлауы мен мінез-құлқы үшін маңыздылығы нақтыланғанын растауға қол жеткізілді. Мәдениетке негізделген ойлау тәсілдері ғалымдар мен сарапшылар ұсынған теориялық рецепттерге қарағанда салыстырмалы түрде үлкен мәжбүрлі әлеуетке ие екендігі расталды. Бұл дәстүрге негізделген білім мен құндылықтар кәсіпкерлер мен менеджерлердің алдында тұрған мәселелерді шешуге көбірек әсер етіп қана қоймай, олардың ойлауын қалыптастыру негіздерін анықтайды.

Мәдени нормалардың ерекшеліктеріне байланысты өндіріс пен басқару стандарттары да, осындай стандарттарды жүзеге асыру тәсілдері де айтарлықтай ерекшеленеді. Мәселен, тұлғааралық қатынастар мен тұрақтылық, сондай-ақ, қабылданған міндеттемелерді орындау жоғары бағаланатын қоғамдық нормалар негізінде қалыптасқан оңтүстік-шығыс бизнесі үшін ұзақ мерзімді жеке қатынастарды құру туралы шешім қабылданады. Батыс елдерінде мәдени нормалар адамдарды иесіздендірілген және қысқа мерзімді қатынастарға көбірек бағыттайды.

Сондықтан, қазіргі әлемде біз әмбебап шындықты бірегейлігіміз туралы шындықпен біріктіруіміз керек екенін есте ұстауымыз керек. Өйткені, біздің әлемге тек биоалуандық қана емес, сонымен қатар мәдениеттердің алуандығы қажет. Философия, тарих, әлеуметтану, саясаттану пәндерімізде біз студенттердің өзіндік ерекшеліктерін сақтай отырып, жалпы адамзаттық көкжиегі бар заманауи адамдар болу қабілетін қалыптастыру үшін жұмыс істейміз.

Ұлттық бірегейлігімізді сақтау және дамыту үшін біз студенттер біздің дәстүрлерімізге қосыла алатын түрлі клубтардың, үйірмелердің жұмысына көп көңіл бөлеміз. Бізде ұзақ уақыт бойы сән театры жұмыс істейді, ол студенттерді өнермен таныстырудан басқа, олардың жеке басын дамытуға мүмкіндік береді.

– Өз мақалаларыңыздың бірінде сіз жапондықтардың ұрпақ тәрбиесін де өзімшілдікті жеңуге және басқаларға қызмет етуге ерекше мән берілетінін атап өттіңіз. Бұл бізге қаншалықты қатысты және ол адамды бірегейліктен айырып, оның өзін-өзі анықтау құқығын бұзбай ма?

– Менің ойымша, жапон мәдениетінде ғана емес, басқаларында да, соның ішінде біздің мәдениетімізде де өзімшілдікті жеңу дұрыс және қажетті нәрсе. Өйткені, адамда жеке тұлғаны тәрбие­леуге мүмкіндік беретін индивидуализм бар. Ал өзімшілдік тек қоғамға ғана емес, адамның өзіне де зиянды.

Өзгелерден ерекшеленетін салауатты тұлғаның айырмашылығы – ол өзінің жеке басын қоғамның мүдделерінен жоғары қоймайды. Сондықтан өзін-өзі дамыту қабілеті бар сау адам үшін басқалармен ынтымақтастық тек жалпы игілікке әкеледі. Өзімшіл адам қоғам үшін ғана емес, өзі үшін де өзімшілдіктің жағымсыз салдарын түсіне алмайды. Осылайша, ол өзін онсыз пайда бола алмайтын және өмір сүре алмайтын ортаға қарсы қояды.

Жеке адамды қоғаммен, оның өмір сүру ортасымен санасу керек десек, бұл оның бірегейлігін құрбан етіп, өзін-өзі анықтау құқығынан айыруы керек дегенді білдірмейді. Біз барлық көрнекті тұлғалар қоғамның маңыздылығын түсінетінін және өзімшіл емес екенін білеміз. Олар бірегейліктің қоғамның арқасында ғана мүмкін екенін түсінді. Сондықтан, біз жастарымызды олардың бірегейлігін сақтай отырып, қоғамның бір бөлігі болуды үйренуге көмектесетін өмірлік формулалар негізінде тәрбиелеу­іміз керек.

Білім күнінде (1 қыркүйек) мен бірінші курс студенттерінің алдында дәріс оқыған сайын әлемдегі ірі компаниялар мен фирмалардың менеджерлерінің, бай адамдар Л.Якокка, Г.Форд, К.Мацусит өмірінен мысал келтіремін. Мысалы, Л.Якокка ысырапшылдықты жек көретінін, ешқашан нанды тастамайтынын және қыздарының арзан сатылымдардан заттар сатып алатынын қуана жазды.

Ал Г.Форд кәсіпкерліктің табысты жолы – іске, қоғамға, қолайсыз адамдарға қызмет ету принципі деп есептеді. Оның пайымынша қаржылық мүдделердің үстем болуы қызмет ету принципін бұзады. Өйткені, адамның барлық белсенділігі тек бүгінгі күннің пайдасына бағытталады, ал болашақ, ертеңгі күн және жалпы даму перспективасы бүгінгі долларға құрбан болады.

Адам әрқашан әлеуметтік топтың, халықтың, елдің және жалпы адамзаттың бір бөлігі болып қала береді.

– Әңгімеңізге рахмет!

Сұхбаттасқан Оксана МЯГКИХ.