Шәмші Қалдаяқовтың Тамды ауылында туған шығармасы
«Ебелектей жел аңсаған,
Көбелектей гүл аңсаған
Келем саған»… Иә, «Тамды аруы» әнінің қайырмасы осылай өріледі. Сөзін қазақ поэзиясының пырағы Қадыр Мырза Әлі, сазын қазақ вальсінің патшасы Шәмші Қалдаяқов жазса, әрине, ол әннің шоқтығы биік, ғұмыры баянды.
Өзбекстан еліндегі Мыңбұлақ ауылындағы ағайынның сүйіп шырқайтын әніне айналған бұл туындының дүниеге келу тарихы да таңырқатады. Сырлы сазгердің 1975 жылы сол ауылға жолы түседі. Қазақы ауылдың қаймағы бұзылмағанын көріп, қайран қалысқан деседі. Сол уақытта азанғы құстың сайрағанына дейін таңырқап, түйелі көшке тамсанып, қазақы салт-дәстүрдің қалпы бұзылмай сақталғанын көріп, «нағыз қазақтар осында екен», деп ой түйіпті сырлы сазгер.
Тамдыдағы ел-жұрттың дархан қонақжайлығына, жомарт көңіліне, ілтипат-құрметіне әбден риза болған Шәмші қарымтасына ән қайтарған көрінеді. Осы ауылдың қадірлісі Қани Амандықовтың шаңырағына түскен оның құрметіне ауылдың клубында кеш өтеді.
«Бұрымың Мыңбұлақта туған ару,
Сол жердің мың бірінші бұлағындай» деген ән жолдары бар емес пе? Дәл осы кеште ұлттық киім киген, қос бұрымы тобығына дейін түскен Ақсұлу Ерманова «Еркем-ай» әнін шырқапты. Келісті келіншектің тамылжыта шырқаған әніне, қос бұрымына көзі түскен сазгердің «Тамды аруы» әнінің алғашқы ырғағы дәл осы мезетте келсе керек-ті. Ән кейіпкерінің ел ішіндегі екінші аты да – «Тамды аруы». Сексен жасқа жақындап қалған Ақсұлу әжей қазір Теміртау қаласында тұрады.
– Сол күні концертте әнімді шырқадым да, үйіме қайттым. Отбасылымын, екі балам бар еді ол кезде. Содан кешкісін мені «Шәмші шақыртып жатыр» деді. Бармадым. Күйеуім шопыр еді. Рейстен келген соң «барып қайтайық» деп едім, «бармаймыз, әртісте біздің ешқандай жұмысымыз жоқ», деп шорт кесті. Ердің сөзін екі етпедік. Содан арада 2-3 жыл уақыт өткен соң ән келді ауылға. Ауылдағы ағайын, көрші-қолаң «саған арнап жазған ғой» деп сүйіншіледі. Содан расы керек, жасырып жүрдім. Мыңбұлақтық Сағи Құлдасбаев «Тамды аруы» Теміртауда тұрады деп алматылық меймандарға айтыпты. Содан журналистер жанымды қоймады. Сонда да біразға дейін түрлі сылтау айтып, уақыт созып жүрдім. Сөйтіп, «Тамды аруын» Қазақстан жұрты да тани бастады. Біз Мыңбұлақтан 2005 жылы көшіп келдік. Қазір балаларым, немерелерім бар, тәубе, – дейді Ақсұлу әжейдің өзі.
Жұбайының көзі тірісінде Ақсұлу әжей Шәмшінің бірде-бір әнін орындамай өтіпті. Қазір зейнет жасына жетсе де, өнерден алыстаған жоқ. Теміртаудағы «Әжелер ансамблінің» мүшесі. «Тамды аруын» тамылжыта шырқайды.
…Сол бір кешке қайта оралайық. Кештің қызған шағында Шәмші сахнаға шығып, жиналған жұртқа жүзі бал-бұл жанып: «Мен сіздерге арнап «Тамды аруы» деген ән шығарамын, күтіңіздер!» – деп, ауыл халқын бір серпілтіп тастайды. Сол сәтте артқы жақта отырған жас жігіт орнынан атып тұрып: «Аға, егер сондай ән шығарсаңыз, сөзін Қадыр Мырза Әліге жаздырыңызшы», – деп сазгердің уәдесін алған деседі.
Елге едел-жедел жеткен Шәмші Қадыр Мырза Әліні үйіне шақырып алып, «сөзін өзің жазуың керек, ол жақтағы елге уәде беріп келдім», деп қолқа салады. Сонда Қадыр ақын «Қызық екенсіз, Шәке! Көруін сіз көресіз, тамсануын сіз тамсанасыз, жазуын мен жазамын ба?» деп қағытыпты.
Содан Шәмші Тамдының тамашасын сөзбен суреттеп, тіпті, қағазға сол өңірдің картасына дейін сызып беріп, «Міне, бүкіл Тамды жері осы! Енді осы жерге бір қызды ойлап тап! Қайда туса, онда тусын, мейлі. Соған ғашық бол! Жарайды. Мен-ақ ғашық болайын! Тек менің атымнан, яки лирикалық кейіпкер атынан айтып шық. Ән мынандай!» деп әуенін ыңылдап айтып шығыпты.
Қадыр ақын сол күні етке қарамай, үйіне қайтыпты. Қайтар жолда троллейбустың ішінде әннің бірінші шумағы төгіле түсіпті: «Бұрымың Мыңбұлақта туған ару, Сол жердің мың бірінші бұлағындай». Қалған екі шумағы мен қайырмасын екі күн жазыпты. Содан өлең жазылған қағазын құшақтап алып, Шәмшіге барыпты. Әуелі өлеңді дауыстап, бір оқып алып, одан соң ыңылдап әнге салыпты да, «Көрерсің әлі, бұл елдің аузында жүретін ән болады», деп шаттанған екен Шәмші.
Әнді алғашқылардың бірі болып, сахнаға Роза Бағланова алып шығыпты. Ән авторлары Роза апайға арнайы барып, әнші пианиномен екі рет орындап шығады. Осылайша, су жаңа әннің тұсауын әйгілі әнші кеседі. Кейін әнді Алтынбек Қоразбаев та шырқапты. Ал, Тамдыға қалай тарады десек, Алматыға туристік сапармен келген Роза Амандықова мен Роза Қазбекова Шәмшінің үйінде қонақта болып, әнді өз аузынан естіп, елдеріне алып қайтады. Осылайша, «Тамды аруы» тез тарап, қазірде жас баладан бастап үлкендер де шырқайтын ән көрінеді.
…Шәмшінің шәпкісі. Елге ұлы сазгердің образы шәпкімен елестейді. Шәмші әйгілі «антика» шәпкісін Өзбекстанға барған сол сапарында киіп қайтқан екен. Ол туралы Өзбекстан елінде шығатын «Тамды шаруагері» газетіне Манай Сатанов былай деп мақала жазыпты:
«Сол көз тартар әдемі шәпкі туралы білетінімді сіздермен бөлісуді жөн көрдім. Шәмші аға Тамды жеріне Қани Амандықов ақсақалдың шақыруымен барғанын, қонақжай елдің тірлігі мен бірлігін көріп, алған әсерінің арқасында атақты «Тамды аруы» әні туғанын білеміз, аты аңызға айналған атақты сазгердің басынан тастамай киіп жүретін әдемі шәпкісі туралы көп кісі біле бермесе керек. Тамды еліне қонақта жүргенін естіген көршілес Кенимех ауданының бас көтерер азаматтары Шәмші ағаны өздерінде қонақ етуді ойлайды. Бұл істі аудандық Тұтынушылар қоғамы (РайПО) бас есепшісі Зейнетбек Елубеков ақсақал қолға алады. Сол уақытта РайПО-да істейтін, тепсе темір үзетін жас жігіттер (қазіргі ел ақсақалдары) Амангелді Ақылбаев, Дәулет Шәмбетов және Володя Қасымовтарды шақырып, қолдарына бір бума он сомдық пен бір алтын сағат береді. Кенимех қаласында «антика» шәпкіге арнайы тапсырыс беруді және оған бөлек қаражат береді. Осы жерде «антика» қаракөл туралы екі ауыз сөз: Тамды өңірін елге танытатын бұл қаракөл түрі тек Тамдының «Алдаберген мен Құлымбет» елдімекенін жайлаған байларда ғана болған. «Антика» керемет, ғажайып деген сөз. Қаракөлдің осы сорты басқа түрлерінен базардағы құны 10-20 есе бағалы болады.
Міне, осы уәкілдер Кенимехтық «антика» шәпкілерді, сыйлықтарды алып, Тамдыға барған. Шәкеңе жолыққан олар аманатты иесіне тапсырып, сазгерді Кенимехқа қонақ болуға шақырады. Бірақ, Шәкең, бізге белгісіз себептермен әзірше Кенимехқа бара алмайтынын, әлбетте қайтып келетініне уәде берген.
Әйгілі «Тамды аруын» асқақтатқан қазақтың бір туар тұлғасы Шәмші Қалдаяқов Алматының төрінде Тауелібай өмірі Кенимех елінің сыйлаған «антика» шәпкісін киген қалпында отыр. Ескерткіш қойылған бұл жай бүгінде өнерсүйер қауымның, Алматы қонақтары, әсіресе, қала жастарының сүйікті орнына айналған», – деп түйіндейді өзбекстандық басылымдағы мақала авторы Манай Сатанов.
Түйіндей келе, «Тамды аруы» әнінің тарихына қатысты ел арасында талас та жоқ емес екендігін айта кеткіміз келеді. Басты олжамыз – «Тамды аруы» туындысының қазақ ән өнерінің інжу-маржанына айналғаны. Иә, есті ән ешқашан ескірмейді…
Қасымхан БҮРКІТҰЛЫ,
«Ortalyq Qazaqstan»
