Ономастика ахуалы оңала ма?

Жасырып қайтеміз, ономастикаға оң көзқараспен қарамаса, болмайды. Өйткені, шамасы келсе көкесінің атына көше, атасының атына ауыл бергісі келетіндер көбейді. Мұндай мәселемен, әсіресе, министрлік жиі ұшырасады. Министрліктер үйіне елден қол жинап алып, қағаз жіберетіндер жетіп артылады. Президент Қасым-Жомарт Тоқаев Ұлттық Құрылтайда ономастика саласын тәртіпке келтіру керек деді. Сол тапсырма негізінде арнайы Жол картасы әзірленді. Ономастика құжаттарына біршама өзгерістер енгізілді. Тарихи тұлғалар тізімін толықтыру, елдімекендерге, көшелерге ат беру мәселесінде атқарылатын шаруа әлі де көп. Кешегі «AMANAT» партиясы Қарағанды облыстық филиалы ғимаратының мәжіліс залында өткен «Өңірлік ономастика мәселелері» семинарындағы пысықталған бірқатар жұмыстар атқарылса, онда ономастиканың оңалуына оң әсерін тигізеді.

Комиссия келісімі күшейеді

Алқалы басқосудың модераторы болған Мәдениет және ақпарат вице-министрі Ербол Әліқұлов жоғарыдағы маңызды мәселе бойынша республикалық жұмыс тобы құрылғанын, жергілік әкімдіктермен бірлесіп, біршама шаралардың қолға алынғанын жеткізді.

– Мәселен, облыстық ономостика комиссиясының кейбір функцияларын республикалық онамастика комиссиясының құзырына беру туралы жұмыстар жүргізілді. Алдағы уақытта ауылдар мен елдімекендерге, көшелерге атау беру республикалық комиссия келісімімен жүзеге асырылатын болады. Жұмыс тобы мүшелері еліміздің белгілі институттарының ғалымдарымен бірлесіп, сондай-ақ, орталық мемлекеттік архив мекемесімен қолданыстағы тарихи тұлғалардың тізімін, жер-су атауларын жаңадан пысықтайды. Жұмыс тобы мүшелерінің тарапынан қолданыстағы тарихи тұлғалар тізімін өзектендіру барысында кеңес дәуірі кезіндегі тарихи есімдер қайта қаралды. Жалпы алғанда, тізімде 697 тұлға есімі бар. Оның 463-і республикалық деңгейде, 234-і өңірлік деңгейде ұлықталатын тұлғалар.

Модератор елдімекендер мен көшелерді қайта атау бойынша 2024-2028 жылдарға арналған Жол картасы әзірленгенін, ол мемлекеттік құжаттың Президент әкімшілігінің қарауында екенін жеткізді.

Өңіріміздегі атаулар әлі де өзгереді

Облыс әкімінің орынбасары Ерлан Құсайын сөз алып, ономастика саласы бойынша аймағымызда атқарылған жұмыстарды қысқаша атап өтіп, вице-министрдің, семинарға қатысушы ономасттардың назарына ұсынысын жолдады.

– Бүгінгі күні ұлттық ономастика кеңістігін қалыптастыруға ел Президенті пәрменімен үлкен басымдық беріліп отыр. Облысымыздың топонимдері де басқа өңірлер секілді сан мыңдаған жылдар дәуірінің жемісі. 2000 жылдардың басынан бері ғылыми негізде жасалған жұмыстар баршылық. Арнайы этнотопонимикалық экспедициялар ұйымдастырылды. Этнографиялық деректер дайындалды. Фольклорлық материалдар жинақталды. Қазына қарияларымыздың аузындағы естеліктер жазып алынды. Биыл «Жаңарған атаулар» деген атпен арнайы анықтамалық топтама жарыққа шығатын болады. 2014 жылдан бері облыс аумағында 28 елдімекен, 851 құрамдас бөліктің 76 мекенінің аты ауыстырылды. Жылдар бойы мызғымай тұрған Октябрь ауданына саяси көшбасшымыз Әлихан Бөкейханның есімі, Лениннің көшесіне Абайдың, Кривогуз көшесіне Қасымның есімі берілді, – деді Ерлан Бейсембайұлы.

Аймақ басшысының орынбасары тарихи тұлғалар тізімінде Нұркен Әбдіров, Мартбек Мамыраев, Петр Тераев, Амантай Дәулетбеков секілді Кеңес Одағының Батырлары ғана барын, Екінші дүниежүзілік соғысқа қатысқан қалған 30 Кеңес Одағының Батыры енбей қалғанын жеткізді. Келер жылы Жеңістің 80 жылдығына орайластыра отырып, тұлғалардың тізіміне қосуды ұсынды. Сонымен қоса, биыл композитор, Мемлекеттік сыйлық лауреаты, КСРО халық әртісі Сыдық Мұхамеджановтың 100 жылдығы. Бірақ, бұл тұлға да тізімде жоқ. Осыны семинар қатысушыларының назарларына ұсынды.

Өңірімізде алдағы уақытта 2 елдімекен, 9 құрамдас бөліктің атауы өзгертіледі. Сонымен бірге, Саран, Теміртау қалалары мен Бұқар жырау ауданы бойынша 18 білім беру ұйымдарына қайта атау беру жөнінде ұсыныс хат жолданған. Республикалық комиссияға. 9 мектептің тиісті құжаттары әзірленіп жатыр.

Жаңа жоба ономастиканы оңтайландырады

Семинар барысында «Тарихи-диахрониялық әдісті қолдану арқылы ономастикалық атауларды жүйелендіру қызметі» жобасының таныстырылымы жасалды. Мұнда әр өңірдің топонимдері жинақталып, әр атаудың өткені мен қазіргі жағдайына ғылыми сараптама жасалып, аталу уәжі мен принципі, даму диахрониясы зерделеніп, сонымен қатар, елдімекен, жер-сулардың тарихи атауларын қалпына келтіру жұмыстары жүргізіледі. Жоба нәтижелері Қазақстан топонимдерінің электронды 3D форматтағы картасына енеді екен.

– Биылғы жобаның мақсаттарының бірі ретінде зерттеу өңірлеріне тарихи-танымдық экспедициялар ұйымдастырылады. Дәл осы мерзімде Жетісу облысында экспедиция жүріп жатыр. Экспедиция құрамына «Ономастар одағының» мүшелері, ономастар, географтар, тарихшылар кірді. Экспедиция барысында жер, елдімекендерді аралап, фото-бейне материалдар түсіріліп, қорытындысы ретінде танымдық видеофильм және өңірлік суреттер арқылы анықтамалық жасалады. Түсірілген фото-видео материалдар 3Д карта базасына еніп, жалпы қолданымға ұсынылады. Ономастар одағының ғалымдары өз зерттеулерінде еліміздің география­лық нысандарының фотосуреттерінің интернет желісінде өте аз немесе жоқ екенін байқап, мүмкіндігінше көп фотосурет жасауды мақсат қойдық. Сонымен бірге, экспедиция барысында жасалатын танымдық бейнефильм сюжетіне жергілікті халықпен кездесіп, сұхбат алып, халықтық этимология, аңыз-әңгімелерді де енгіземіз. Бұл материалдар ономастика аясынан кеңірек тіл мен тарихқа, этнография мен әдбеиет саласына да қосары болады деп ойлаймыз, – деді «Ономастар одағы» қоғамдық бірлестігінің Басқарма төрағасы, республикалық ономастика комиссиясының мүшесі Гүлнар Бекенова.

Жаңа атаулар карталарда да жаңғыртылады

Ерекше атап өту керек, «2GIS» және «Yandex maps» навигациялық құралдардағы ономастикалық атауларды нақтылау және біріздендіру мәселесі бойынша бірқатар жұмыс атқарылды. «2GIS», «Yandex» компанияларының өкілдерімен бірқатар кездесулер өткізіліп, арнайы жұмыс тобы құрылды.

Геосервистердегі ономастикалық атау­ларды және географиялық объектілер атауларын заңды түрде бекітілген атауларымен нақтылау және біріздендіру мәселесі бойынша Agile әдістемесі шеңберінде Қазақстан Республикасының Мәдениет және ақпарат министрлігі және «Ұлттық ақпараттық технологиялар» АҚ-мен бірге акселерациялық топ құрылған.

– Ономастика жұмысының критерийлерін оңтайландыру және ономастикалық комиссиямен топонимдердің қайталануын болдырмау мақсатында «Ұлттық ақпараттық технологиялар» АҚ-мен бірлесіп, «Мекенжай тіркелімі» ақпараттық жүйесіне пайдаланушыға бірдей атауларды аймақ бөлінісінде сүзу (фильтр) және «ономаст» рөлін қосу арқылы тиісті өзгерістер енгізілді. Осылайша, Қазақстан Республикасының Мәдениет және ақпарат министрлігі және жергілікті атқарушы органдармен бірлесіп, аталған геосервистердегі ономастикалық және географиялық объектілер атауларын заңды түрде бекітілген атаулармен қолдану және көрсету Министрліктің ұдайы бақылауында, – дейді Цифрлық даму, инновациялар және аэроғарыш өнеркәсібі министрлігінің басқарма басшысы Майгүл ­Әбдіғали.

Ақмола: тарихи атаулар қайтарылды

2020 жылы «Ақмола облысының топонимикасы» этнотарихи және топонимикалық зерттеу бағдарламасы» аясында Ақмола облысының топонимикалық кеңістігін тарих ғылымдарының докторы, профессор Жамбыл Артықбаев зерттеген. Ол көптеген монографиялар, анықтамалар, мақалалар мен басқа да еңбектерді жарыққа шығарған. Олардың арасында «Ақмола өңірі топонимдері: тарихи қабаттары, табиғат әсері, тылсым сырлары», «Ақмола облысы жер-су атауларының құпиялары», «Ақмола облысы топонимдерінің атласы», «Ақмола облысы елдімекендерінің сипаттамасы» атты еңбектерін атауға болады. Сол еңбектің арқасында 80 елдімекеннің тарихи атауы табылған. Бұл туралы Ақмола облыстық ішкі сая­сат басқармасының ономастика және тіл бөлімінің басшысы Айгүл Талпақова «Ақмола облысындағы елдімекендердің байырғы тарихи атауларының зерттелуі туралы» атты баяндамасында айтты.

– Қазақстан мен Ресей қалаларындағы архивтердегі ізденістің нәтижесінде табылған Ақмола облысының бірқатар елдімекендерінің тарихи атауларына қатыс­ты құжаттар мен карталарды жинақтап, «Ақмола облысының тарихи топонимдері» кітабын басып шығардық. Кітапта Ақмола облысының ономастикалық кеңістігі бойынша жаңа зерттеу нәтижелері ұсынылған. Басылымда облыстың әкімшілік-аумақтық бірліктерінің атаулары бойынша тарихи деректер келтірілген. Өңірдің ономастикалық атауларын зерттеуде негізгі дереккөз ретінде архив құжаттары, ескі топографиялық карталар басшылыққа алынды. Бұл құжаттардың арасында Қоныс аудару карталары, қоныстанушыларды тіркеу құжаттары, қонысқа орналастыру және есепке алу ведомостволары, Дала генерал губернаторының бұйрықтары мен қызметтік хат көшірмелері бар. Нәтижесінде, 125 елдімекеннің тарихи атауы табылды. Бүгінгі күні Ақмола облысы аумағында 30-дан артық елдімекенге тарихи атаулары қайтарылды, – деді Айгүл Дүзелбайқызы.

Павлодар: ұлылар есімін ұлықтайды

Іргеміздегі Павлодар облысында 2015 жылдан бері алғанда 773 көше, 44 елдімекеннің атауы өзгертіліпті. Былтырдың өзінде-ақ облыстық ономастика комиссиясының 2 отырысы өтіп, комиссияның қорытындысы негізінде 145 көшенің, 1 кенттің, 8 ауыл мен 6 округ қайта аталған.

– Жалпы алғанда өңірлік елдімекендердің қазақ тіліндегі пайыздық көрсеткіші егемендіктің алғашқы кезеңімен салыстырғанда толық 70 пайызға жетіп, тәуелсіздік алған жылдары 17 пайызды ғана құраған қазақша көше атаулары, қазіргі таңда 52 пайыздан асқан жайы бар. Бұған қоса, соңғы 10 жылдың ішінде Павлодар облысындағы 60 білім беру және мәдениет нысандарына Республикалық ономастика комиссияның қорытындысы негізінде Бауыржан Момышұлы, Жылбек Ағаділов, Нағымбек Нұрмұхаммедов сынды батыр­лар мен Мұхтар Әуезов, Мәшһүр Жүсіп Көпеев, Сұлтанмахмұт Торайғыров, Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, Шоқан Уалиханов тәрізді елімізге танымал тарихи тұлғалардың есімдері берілді, – деді өзінің баяндамасында Павлодар облыстық мәдениет, тілдерді дамыту және архив ісі басқармасының басшысы Медет Тауасқан.

Маңғыстау: жалғыз ауылдың атын ауыстырады

Маңғыстау облысында 1991-2024 жылдар аралығында идеологиялық тұрғыдан ескірген атауларды өзгерту және тарихи атау­ларды қайтару мақсатында жүйелі жұмыстар жүргізіліп, жалпы 486 атау өзгертілген (39 объект, 447 әкімшілік-аумақтық бірлік пен құрамдас бөлік).

Бір қызығы, Маңғыстау өңірі идеологиялық тұрғыдан ескірген атаулары бар елдімекендер мен олардың құрамдас бөліктерін қайта атау жөніндегі 2022-2025 жылдарға арналған жол картасына енгізілмеген екен. Өйткені, өңірде атауы ескірген Баутино ауылы ғана бар. Бүгінде ол ауылдың атауын «Балықшы» деп қайта атау бағыты бойынша заңнама талаптарына сәйкес, жергілікті деңгейдегі жұмыстар жүргізілуде.

– Маңғыстау тарихын, көне мағлұматтарын, жер-су атауларын интернет ресурсы арқылы барша жұртқа паш ету мақсатында «Маңғыстау облысының топонимиясы» – mangystau.atay.kz сайтының қызметі жалғасуда. Сайтта өңірдің 2000-ға жуық жер-су атаулары, 500-ден аса құдық пен 85 бұлақ көзі, 250-ден аса қорым қамтылып, оларға қатысты аңыз-әңгімелер жарияланған. Мәселелерге келетін болсақ, бүгінгі таңда өңір тұрғындарынан көптеген шағым түсуде, оның ішінде, Президентке, Үкіметке жазылатын арыздардың басым бөлігі – кісі есімдерін ұлықтау жөнінде. Оларға нақты жауап берудің өзі қиындық туғызуда. Осы ретте, «Тарихи тұлғалар тізімін» заңнамалық түрде нормативтік-құқықтық актімен бекітуді ұсынамын. Тағы бір ұсыныс – Әкімшілік-­аумақтық бірліктерге, елдімекендердің құрамдас бөліктеріне атау беру кезінде тиісті аумақ халқының пікірін ескеру қағидаларына өзгеріс енгізу керек. Атап айтқанда, тарихи жер атауы Тарих институтының ресми сараптамалық актісімен расталса. Және ономастика саласы бойынша тиісті штаттың бөлінуіне ықпал етуді ұсынамыз, – деді Маңғыстау облыстық мәдениет, архивтер және құжаттама басқармасының басшысы Әбілқайыр Байпақов.

Семинар соңы

Ономастика саласының бағыт-бағдары айқындалған алқалы басқосу соңында қатысушылар өзара пікір алмастырды. Мәдениет және ақпарат вице-министрі Ербол Шымкентбайұлының, аталған министрліктің Архив, құжаттама және кітап ісі комитетінің ономастика басқармасының басшысы Елерке Төреханның, «Ономастар одағы» қоғамдық бірлестігінің Басқарма төрағасы Гүлнар Бекеноваға қатысушылардың тарапынан біршама ұсыныс жасалды.

Өз кезегінде вице-министр семинарда көтерілген мәселенің барлығын жазып алғанын, сәйкесінше, сол бойынша жұмысты жандандыра түсетінін жеткізді.

Ономастика оңтайланса, ұлттық мүдде ұлғаяды. Ұлттық Құрылтайда Мемлекет басшысының бұл мәселеге арнайы тоқталғаны да – осы. «Ономастика бұл – ата-бабаларымызға байланысты я белгілі тұлғалардың туысқандарының ісі емес. Бұл – мемлекеттің шаруасы. Осы саладағы барлық рәсімдерді іс жүзінде реттеу маңызды. Онда аймақтардың ерек­шелігімен қатар, жалпыұлттық басым­дықтар да ескерілуі керек», деген еді Президент.

Семинардың септігі тиіп, талабын күшейткен комиссия жұмысы сапалы шығып, көшеге, елге, жерге атау бергенде ұлттық мүдде тұрғысынан баға берілсе мың мәрте игі болар еді. Сонда ғана ономастиканың ахуалы оңалады.

Қасымхан БҮРКІТҰЛЫ,
Ortalyq.kz