Кешегi Кеңес үкiметi тарамай, үй де күй де орнында тұрған шақтарда бұл Жар­қынбек қандай едi… Жарқылдап жүргенi-ай, қарқылдап күлгенi-ай… Ауыл-аймаққа сөзi өттi, сөзi өтпеген жерде өзi өттi… Алыстан келгендер Жарқынбектiң үйiне түстi. Ет жеп арақ iштi. Қонды. Жақын жүргендер де Жарқынбекпен отырыстас болуға асық едi. Жарқынбек мақтаса мәртебе көрiп, күлдi. Жұмсаса қуанып жүгiрдi. Өзiнiң де бағы тым ерте жанып кеттi ме немене…

Алматыдағы зоотехникалық-малдәрiгерлiк институтты бiтiрiп келгенiне екi жыл толды ма, толмады ма, фермабастық болып шыға келгенi. Сол-ақ екен “фермабастық болып та көп отырмайды екен, совхоз директоры болып кетедi-мiш”, “аудандық ауыл шаруашылығы басқармасына бастық болып кетедi-мiш” деген өсек қураған шөпке тиген өрттей гу-у ете қалғаны… Ойпырмай, басылсайшы. Қыста да сол гуiл… Жазда да сол гуiл… Жауын жауса да, қар жауса да басылмайды. Әрi-берiден соң совхоз директорлығын да, аудандық ауыл шаруашылығы басқармасын да қойып, басқа ауданның басқа совхозына директор етiп, басқа ауданның ауыл шаруашылығы басқармасына бастық етiп жатады. Басқа ауданда Жарқынбек сияқты зоотехник құрып, Жарқынбек сияқты фермабастық жоқтай. Сол гуiл сөз басылудың орнына жел тиген өрттей апта, ай өткен сайын қайта гулеп бара ма немене…

Осы гуiл сөз де Жарқынбектiң беделiн тым көтерiп жiбердi-ау шамасы. Астанадан мансабы бар туысы қыдырып келгендер де, мансабы бар жекжат-жұрағаттары алыстан қыдырып келгендер де қонаққа Жарқын­бектi қоса шақырып жатқандары… Сол қонақтар тау аралап, су жағалап қыдырса да Жарқынбектi алға салып, бастаушы етiп жатқандары. Молдабай деген бiр қойшысы “балам Талдықорған облысынан, бiр фермабастықтың қызын алып келiп едi. Баратын бас құда да фермабастық дә­ре­­жесiнен төмен болса, жарамас екен” деп қолқалап, күндiз-түнi жалынып жүрiп, сон-а-ау Талдықорған облысына мұны басқұда етiп жiбердi емес пе? Ойпырмай сол күндердегi Жарқын­бек­тiң беделi-ай! Бiр қора адам бұл жақтан пойызға шығарып салды.

Бiр қора адам ол жақтан күтiп алды. Отырса да Жақа-а… Тұрса да Жақа-а… Арақ iшсе де Жақа-а… бәлденiп iшпей қойса да Жақа-а… Сондағы айтатындары “Сiзбен бiр рет рюмке соғыстыру арманымыз едi… Кейiнiрек, кейiн­гiлерге айта жүретiн” дейдi. “Бiзбен рюмке соғыстырып iшпесе­ңiз, өкпелеп терiс қарап қаламыз. Намыстан жарылып, өзiмiздi өзiмiз жазым етуiмiз де мүмкiн. Тiптi бар ғой, сiздер жақ келiн етiп, қызығын көрiп отырған көрiктi қа­рындасымызды қайтып әкетiп қалуымыз да кәдiк” дегендер де болды-ау. Амалсыз Жарқынбек рюм­кесiн алып жiбередi… Сонымен құтылдым екен-ау деп отырғанда подносқа салған рюмке­лерiн сылдыр-сылдыр еткiзiп тағы бiр екеудiң, әлде үшеудiң келiп, мөлиiп өтiнiш айтып отырғандары… Еркек­тердi… Жә олардан өйтiп-бүйтiп құтылып жатты-ау.

Мұнда келiншектер (келiншектер деп ойлады, бiрақ солардың бiразы қыздар-ау) қиын болғаны… Олар рюмкелерiндегi арақтарын ғана iшкiзiп қоймай, беттерiнен де сүйдiрiп жатты. Тәйiрi қыз-келiншектер­дiң қы­зара бөрткен алабұртқан беттерi үшiн арақ iшпей қоятын Жарқынбек пе едi. Iшiп жатты… Сүйiп жатты… Соңынан тағы iшiп жатты… Өйткенi әлгi келiн­шектерi түспегiр (әлде қыздар) “бiз­дiң бетiмiздi сүйгеннен кейiн тағы бiр алып жiберуiңiз керек” деп ерке­лейдi емес пе? Ойпырмай, Жарқынбек мырзамыздың сол жолғы сасқаны-ай. Тағы бiреулердiң “Бiз сiздi әуелде райкомның бiрiншi хатшысы екен деп қалдық. Құрығанда үлкен бiр совхоздың директоры екен деп ойладық” деп есiн шығарғанын айтсайшы. “Есiн шығарды” дейтiндей де бар. Олар да қарап кетпей Жарқынбекке екi-үш рюмкенi алдырып жiбердi емес пе?! Шаршап-шалдығып түннiң бiр уағында салынған төсекке қисая бергенi сол едi, алакөлеңкеде “Жақа-а, Жақа-а оңаша жерде тағы бiр-р…” деп сыбырлап жүрген пақырлар.

Таңертең әзер оянып, жастығынан басын көтергенi де сол едi… О, құданың құдiретi… тағы да Жақа-а-лап жағалап жүрген бiреулер. Молдабай қойшының құдалығы бiр әлектiң басы екен. Содан кейiн-ақ бұл ауылдың алыспен құда болғандардың да, жақынмен құда болғандардың да бас құдасы Жарқынбек болып алды. Тiптi бас құдалық өкiмет тағайындаған қызметi секiлдi. Құдалықты былай қойғанда бұл ауылдың бәтуалы әңгiмесiн бастайтын да, аяқтайтын да осы Жарқынбек… Кенбай ауылының Жарқын­бек­сiз таңы атпай, Жарқынбексiз күнi батпай қалды. Жарқынбек келмесе дастарқандар жайылмай, Жарқынбек шықпай, дастарқандар жиылмай қалды. Кейде адамға, ұрыссаң да, ұрсаң да, тiптi тепсең де кетпейтiндей осындай да бақ қонады екен-ау.

Ас мәзiрiмен қоса жұрттың осындай қошеметi фермебастықты семiртпей де қоймады. Бiр жыл iстедi ме, әлде екi жыл iстедi ме, денесi толып, бетiне қаны тепкен, қызыл шырайлы, өте реңдi жiгiт болып шыға келгенi. Оның үстiне бой қандай, екi иығына екi түйенiң етiн көтерiп жүре берердей.

Сол рең-пошымы да өзiне сор болып жабыспады ма? Ауылдағы жетi­жылдық мектепте мұғалiм болып iстеп жүрген бiр қыз бұған хат жазып, ол хаты жолай келiншегi Мейiздiң қолына түсiп, үй-iшiлiк ашу-даудан ендi құтылып болдым дей бергенде, жайлауда өткен шопандар тойында аупарткомның хатшысы болып iстейтiн келiн­шектiң Жарқынбекке көзi түсiп қалып, тiптi ол күйеуiнiң көзiнше Жарқынбектi құшақтап сүйемiн деп, артынша ау­парт­комның бюросына түсiп, қызметсiз қаңғырып қалғаны.

Аупарткомның бюросы “жазығы жоқ” деп шешкенiмен, Жарқынбектiң де жетiскенi шамалы. Келiншегiнiң шай үстiндегi, ас iшу кезiндегi, жатардағы, төсегiнен тұрардағы таусылмайтын бюроларына түсiп жүрiп, әзер құтылды-ау. Жарқынбектiң басына жылдар бойы оңбай қонған сол бақ күндердiң күнi болғанда бiрнеше аптаның iшiнде-ақ шашылып қалғаны…

Шашылып қалды демеске амалы қанша, сол аралықта бағып жүрген қойынан айырылып, таяғын құшақтап қалған қойшыдай шошайып қалса, улап-шулаған көлiнен айырылған құстай сандалып қалса… Совхоз директоры әуелi “Алған құрылыс материалдарының бартерiне кеттi” деп, сосын “Көршi совхоздардан алған қарызымыздың бартерiне кеттi” деп, екi соғып өткенде-ақ он екi мың қойдан – екi отарға да жетпестей қой қалған.

Ал жылқылардың қалғанын санауға он саусақтың өзi де жарап жатты. Мал кеткен соң-ақ фермебастықтың асып-тасып тұрған абырой-беделi де сол малмен бiрге ерiп кеткендей, адыра қалды. Ал абырой-беделi малымен бiрге ере кеткен фермебастықты совхоз директоры оп-оңай-ақ жүндей салады екен. Мал мамандарымен өткiзiп отырған бiр мәжiлiс үстiнде-ақ “Басқа бiр жұмыстың ретiн қарастырармыз, болмаса өзiң-ақ қарастырарсың… фермаңды қысқартып жiбердiк” дегенi қиналмастан-ақ. Сөйттi де бөлмесiнен айдап шықты.

“Айдап шықты” деп ойламағанда қайтсiн, “Мына мал мамандарымен тағы бiр әңгiмем бар едi, сен бара бер” деген соң. Ойда жоқта қызметiнен айырылған жан да бiр түнде жемiсi төгiлiп қалған ағаштай сойдиып қалады екен. Жұрт салқындау амандасып, салқындау сөйлесетiн болды. Жапа-тармағай қонаққа шақыру тыйылды. Бұрынғы төменшiктегендер ендi тең сөйлесетiн болды. Тең сөйлескен де айналайын екен, биiктен қарап, биiктеп тiл қататындар да табылды. Мұндай жағдай болдым толдым деп жүрген кiсiнiң де мiнезiн өзгертедi екен. Өз-өзiнен кiшiк болып, бұрынғы “сен” дейтiндерге ендi “сiз” дейтiндi шығарды.

Мiнезi салмақты, сабырлы-ақ едi, ендi жеңiл қозғалып, асығыс сөйлейтiндi шығарды. Жеңiл қозғалайын да, асығыс сөйлейiн де демейдi… әйтеуiр өзi де, сөзi де өз-өзiнен жеңiлдеп кеткендей… Әрине, Жарқынбек қойшы болуға арланды. Бұрынғыдай ферманың қойы болса да айналайын ғой… Жеке ба­йыған бiреудiң малын бағуға қалайша намысы жiберсiн. Дегенмен өзiмен қатар қызмет iстеген, кейбiр фермабастықтардай кесек құйып, там сылап та кетпедi. Қызмет iздестiрген кездерi болған, бiрақ совхоз бiткен тарап, малдың бәрi жекешеленген кезде қандай оңған қызмет табыла қойсын. Бiраз жүрiп қалды. Бiр қойын өңгерiп барып, бал аштырғанда атышулы балгердiң өзi де “Шырағым, әлi де жүре тұрасың-ау­дан” аспады.

Ептеп iшетiндi шығарды. Бұрын да iшiп жүрдi ғой бұйырғанын. Бұл жолғы iшiсiнiң тәрiзi бөлектеу едi. Өз арағы бiтiп, әйелi шу шығар­ғанда көршiлерiнен сұрап iшудi де әдетке айналдырды. Әйел дегеннен шығады, бұрын кейде жеңсе де, кейде жеңiлiп қалып жүрген Мейiз ендi мұны үнемi жеңетiн болды және қалай болса солай, шай құйып отырып-ақ, бала емiзiп отырып-ақ жеңетiндi шығарды. Ал әйелден жеңiлу деген бүкiл ауылдан, ел-жұрттан жеңiлу екен. Ел-жұрты дегенде… бұрынғы “туыспыз, өте жақынбыз” деп ет бауыры елжi­реп жүргендер қарсы келе жатып-ақ, бұрылып өзге көшеге түсiп кете баратынды шығарды. “Осы үйге кiрiп шыға қояйыншы” деп мұның бет түзей бергенiн көрiп-ақ, әлгi үйдiң әйелi, әлде баласы сыртқы есiктерiн тарс жауып алғанын Жарқынбек Құдай бас­қа салған соң талай көрдi… куә болды.

Есiгiн қойшы, бұл келе жатқанда сол үйдiң терезелерi де қоса жабылып, қымтанып алатынына не айтарсың. Жарқынбек әлгi үйдiң жабылған есiгiне де, терезесiне де аңқайып, жол үстiнде бiр сәт қарап тұрады да, сосын керi қайтады. Әйтеуiр, әйелi мен балалары ғана әзiрге бұл келе жатқанда есiк-терезелерiн жаппайды. Басына түскенде кiсi осығанда шүкiршiлiк етiп, тәубасына келедi екен.

Баяғыда “Құдам фермабастық екен, баратын бас құданың да дәрежесi фермабастықтан төмен болса, ұят болар екен” деп, жалынып-жалпайып мұны Талдықорған облысына апаратын Молдабай қойшы жақында сол құдалары қыдырып келгенде мұны меймандарына арнаған дастарқанына қосып шақырмады да. “Бiзбен бiр рюмке арақ iшпесеңiз өкпелеймiз… Терiс қарап жатып қаламыз” дейтiндердiң бiрi имантаразылық танытып “Жақаң қайда?” деген екен Молдабай шiмiрiкпестен “Ойбай-ау, Жарқынбектi айтып отырсыз ба? Ол болмай қалды ғой. Оны сiздердей сыйлы кiсiлерге қосуды ыңғайсыз көрдiм” дептi. Сосын Жарқынбек бұл сөзге қалайша күйiнбесiн… Естiген бойда ереге­сiп, сол Молдабайдың үйiне кiрiп баруға да бекiнiп едi, намысы жiбермедi.

Есесiне ашуменен әйелi мен балаларынан жасырынып, малқорада отырып бiр бөтелке арақты бiр өзi iштi. Қа­пелiмде тiске басарын ұмытып ке­тiп, үйiне қайта баруға әйелiнен бата алмай, әр стақан арақтан кейiн сиырдың кепкен жапасын иiскегенiн қай­терсiң…

О, қайран Жарқынбек… бұл пә­ни жалғанда не iстемедi, не көр­медi, жарандар-ау. Әйелден жеңiлу дегеннен шығады… мына фәни жалғанда бұрын малының санымен де шаруасы болмаған жанның малға қарағанынан асқан азап бар ма екен, сiрә? Әншейiнде Мейiздiң айтқанын iстемейтiндiгi, естiмеген бола салатыны, тiптi сол Мейiздiң керек болса кейде өзiн де менсiнбей қалатын сәттерi адыра қалды.

Жұмыс iстемейтiн, оның үстiне арақ iшетiн еркек әйелiнiң қалайынша оп-оңай құлы болып шыға келгенiн бiлмей де қалады екен. Әрi-берiден соң, 1менi қандай жұмысқа салсаң да көндiм… соңынан жартылыққа жететiн бiрдеңе…” деп тұрады екен iшiнен. Өйткенi келiн­шегiнiң мұны жұмысқа әбден салып, соңынан бiр тиын да бермей, бедi­рейiп тұратын сәттерi бар. Сондайда Жарқынбек өз әйелiнен безiп те кеткiсi келдi. Қайтып көрмеске, төсекте жанына жатпасқа да бекiнген…

Iштей “Құдайым-ау, осы Мейiздi неге алдым, қыздардың өздерi тиiсiп, мазамды кетiрiп жүргенде. Ойбай-ау,  аупарткомның хатшысының өзi есi кетiп… Келiншек болғанда қандай, шiркiн, қысыр қалған құнандай жұлқынып тұрған” деп өкiндi де ғой. Бiрақ ол өкiнiштен не пайда? Мал жайғау деген ер адамға былайынша сорақы да кәсiп емес қой. Мал жайғағанды мiсе тұтпай, келiншегi кейде оған ошақ сылатып, ошақтан шыққан күлдi тасуға қолына ескi шелек ұстатып масқара еттi емес пе?

Қор болған азамат-ай, бағы тайған кешегi фермабастық-ай десеңiз­шi… Тыңдаймын деген кiсiге бұл Жар­қынбектiң көкiрегi толған мұң мен шер ғой. Бiрақ “осыны да бiр тыңдайыншы, көңiлiн аулап, жұбатайыншы” дейтiн кiсi бар ма? Кiсi дейдi-ау, кiсi түгiлi жай бақыр басты пенде бар ма дешi… Шiркiн, дүкеннен бiр бөтелкенi қо­йынға тыға шығып, (тiске басуға тәйiрi екi түйiр құрт та жарар едi) өзi фермабастық болып тұрған заманда қоршат­қан бақтың iшiне кiрiп, бiр алма ағашының көлеңке­сiне жантаяр ма едi. Былайша ұлы арман деуге келмес те… бiрақ осының өзi де кейде орындалып, кейде орындалмай қалып жатады ғой, тәйiрi. Екi күн қатарынан iшiп, ертеңгiлiк басын көтере алмай жатқан сәтi едi.

Фермабастық болып жүрген заманда егерәки осындай хал кеше қалса, Мейiз ертемен зыр жүгiрiп жүрiп, кеспе көже жасайтын да, бұл бетiне пияз турап, қызылбұрыш сепкен кеспенi iшiп, борша-борша терлеп барып, жан шақырып, киiнiп, жұмысына жиналатын. Ендi кеспе көже де, жұмыс та жоқ. Өзiнiң жайрап жатқаны мынау. Әйтеуiр әйелiмнiң жанында жатырмын дегенi болмаса, астына көрпеше деп төсегенi балаларының ескi жаялығы ма немене… басына жастағаны да жастық деуден гөрi ескi жүн, мақта түйiр­шiктерiн салған қалта сияқты бiр­деңе… Сырттан шелек толы сүт көтере кiрген әйелi ашулы. – Әй, маскүнем, ана сиырларды өрiске шығармайсың ба? Астын тазаламайсың ба? Әлi де осы ауылдың фермабастығына ұқсап жайрап жатырсың ғой. Ол заман өткен… Ендi сен бар болғаны – осы ауылдың маскүнемiсiң… бiлдiң ба-а…

Мейiз “маскүнем” деген сөздi қайталап айтқан кезде үшiншi класты бiтiрген қызы Зира кiржiң етiп, оқып отырған кiтабын жаба сала, шешесiне жаратпай қарады. “Шешесiнiң мына сөзiне намыстанып қалғаны – ержетiп қалғаны ғой, қарағымның” деп ойлады Жарқынбек өзiнше әйелiне берiлмеген болып, төсегiнде жайрап жатып-ақ. Мейiз одан әрi үндеген жоқ. Шелек­тегi сүтiн қазанға құйды да, пешке от жақты. Зирасы да шешесiне болыс­қан болып, самаурынға су құйып, ошақ маңайын сыпырған болды. Әйелiне берiлмеген болып Жарқынбек тағы бiрауық жатқанымен, түбi бiр берiлетiнiн де есiне алғандай, басын көтерiп жинала бастады. Сыртқа шығып, жол-жөнекей ұстай келген күрегiмен мал­қораға да кiрдi. Жайдан жай да кiрмедi. Қолындағы күрегiмен дәл ауызға байланған Мәңбас өгiздi бiр салып өттi. Аймүйiз бен Қасқабас сиырды аяғысы жоқ едi, олар ақырдағы шөптен бастарын көтермей тұр екен.

Әрине, “сендерден-ақ көрдiм ғой, көресiнi” деп ашуланғандағысы. Сосын қораны тазалауға кiрiскен. Ашумен iстелген iс те белгiлi ғой. Аяқ астында жатқан шөптердi жапаға қосты. Тағы бiр жерде жатқан жапаларды шөпке қосты. Сосын әйелiнiң тапсырмасын орындап болдым-ау деген кезде қарағайдан жасатқан ұзын ақырдың бiр шетiне күрегiнiң сабына сүйенiп, отыра бергенi сол-тын. Iштей фермабастық болып дүрiлдеп тұрған кезiнде, ақыр жасайтын қарағайларды аудан орталығынан қалай алдырып, ұстаға қалай жасатқанын, оған қанша ақы төлегенiн есiне алып, аз уақыт ойға шомғандай болған. Кенет:

– Бай­ғұс балам-ай, сорлап қалдың-ау… – деген дауыс естiгенi. Әкесiнiң дауысы… Құдай бiледi сол… “Ойбай-ау бұл дауыс қайдан шығып тұр өзi?” деп мал­қораның төбесiне, қуыс-қуысына қарады. Жан баласы көрiнбейдi. Көрi­нетiн жөнi де жоқ. “Бiреу шөпке жасырынып жатқан жоқ па?” деген оймен бұрышта үюлi жатқан шөптi де күре­гiнiң сабымен түрткiлеп көрдi. Ешкiм де, ештеңе де жоқ. “Алла-ау, осы менi жын қаққаннан сау ма?” деген ой да келдi.

Бiрақ “Жын қағатындай дәрежеге жетiп те қалғаным ба?” деп өз ойына өзi сенбестiк те жасады. “Арақты менен бұрын бастап, менен де көп iшетiндер сап-сау жүр ғой осы, жын қағатындай не болыпты?” – деп кенет үстi-басын қағып, жинақталды. Мұнысы әлгi дауыс қайта шығып, кiна­лайтындай болса, өзiн-өзi ақтауға дайындаған амалы-тын. Абдыраған се­бебi, кеше ме, әлде алдың­гүнi ме, әйе­лiнiң шапылдап сөйлеген көп сөзi­нен қашып, тамының көлеңке­сiнде еңсесi түсiп отырып: “Көкем осы қалпымды көрсе “Байғұс балам-ай, сорлап қалдың-ау…” дер едi” деп ойлағаны бар-ды, әкесiнiң сол сөзi әлгiнде құлағында өз-өзiнен күңгiрле­генi. Бiрақ қайтып ол дауыс естiлмедi. Осы кезде барып Жарқынбектiң көзi өзiне әлгiден берi қарап тұрған Ақбас өгiзге түскенi. “Бiрақ Ақбас өгiздiң бұл оқиғаға қандай қатысы бар” дедi iштей әлдекiмге қарсыласа кетуге әзiрлен­гендей.

Көңiлi сол Ақбас өгiзден күдiк алды. Сөйлеген ақиқат сол секiлдi. Өйткенi өгiз көзiн бұдан әлi де алмай тұр. “Ой, бұл адам емес өгiз ғой. Мал-л” дей берiп, Жарқынбек Ақбас өгiздiң басына қолындағы күрегiмен тағы бiр салып жiберуге оқтала бердi де, күрегiн қайтадан жерге түсiрдi. Ол Ақбас өгiздiң өзiне қараған көздерiнен сескендi. Малдың емес, адамның көздерiндей… Алла-ау, әкесiнiң көздерiне ұқсап кеттi ме немене. Әйелiңнен жеңiлгенде айналайын екен. Қораңдағы өзiңнiң бағып жүрген өгiзiңнен жеңiлiп, еңсесi түскен осындай күйдi басымнан өткеремiн деп Жарқынбек бұрын-соңды ойлады ма, сiрә. Тiптi “Өзгелердi сендiру мүмкiн бе?” деп ойлады ол осы халiне қатты таңырқап тұрып. Ақбас өгiз бұдан әлi де көзiн алар емес. “Ал мен айттым… Сөйдедiм… Сонда не iстей қояр екенсiң” дегендей. Ақбас өгiзден шын жасқанғаны шығар, ендiгi жерде Жарқынбек сиырлардың басы байланғандарын арқаннан босатып, шу-шулеп сыртқа айдай бастады. Неде болса оларды өрiске айдап құтылғысы келгендей.

Сиырларды айдап бара жатып та Жарқынбектiң көңiлi ойда болғанымен, көзi Ақбас өгiзде болды. Өйткенi Ақбас өгiз жол-жөнекей де бұған тағы бiр бұрылып, ұзақ қарағаны… Тiптi өзiнде бiр тәкаппарлық, мұны билеп-төстеп алғандай менменсу бар… Сонда Жарқынбек оған қолындағы таяғын шошайтып көтергенi­мен, қаһарын төгiп “шу-уу!” деуге жарамады. Өз-өзiнен жуасып, даусы шықпай қалды. Осы күйiне өзi де айран-асыр болып тұрып, iштей “Ой Алла-ай!” – дедi. Өзге сөздi айтуға күшi жетпедi, әлде батылы жетпедi.

Үйiне қайтып келген соң да келiнше­гiнiң шекесi тырысып отырып, құйып берген шайын iшiп жатып та, шай iшiп болған соң самаурынға отын бұтап отырып та Ақбас өгiзбен арада бол­ған таңертеңгi оқиғаны ойлай бердi. Түс кезiнде де келiншегiнiң шекесi тырысып отырып (күйеуi iшiп кеткен әйелдiң шекесi тырыспайтын күнi болмайтын да шығар) қазаннан құйып берген кеспе көжесiн iшiп отырып та, көжеден кейiн емiзулi баласын бiрауық ойыншықтармен ойнатып отырып та Ақбас өгiздi есiнен шығарған жоқ. Құлағында әлi де әкесiнiң дауысы. “Бiреулерге айтсам “Жарқынбек сондай халге душар болыпты. Жын-перiлер айналдырады екен” дейдi-ау” деп те шамалады. Бiрақ айтпасқа да болмайтын секiлдi. Тұрса да, жүрсе де ойынан кетер емес. Ақыры есiне Бершүкiр деген мұғалiм досы түскенде барып, жаны жай тапқандай болды. Бершүкiр кiтаптың да неше алуанын оқып, теледидар мен радионы да тыңдап тауысқан… сондай бiр жан едi.

Мына дүниеде оның бiлмейтiнi жоқ шығар. Жарқынбек ол туралы “Мына ғаламдағы бұрын-соңғы тарих пен неше алуан тылсым сырларды ғалымдардың өзi бiлмесе, бiлмей қалар бәлкiм… бiрақ Бершүкiр бiлетiн шығар-ау” деп ойлайтын. Аудандық газетке өлеңдерi шығып тұратын дәрежеде ақындығы да бар. Фермабастық болып дүрiлдеп тұрған шағында “Республикалық газеттер өлеңдерiмдi баспай жүр. Республикаға танылмай бәрiбiр болмайды.

Екi қой берсең, соны сатып, Алматыға барып, газет редакцияларына өлеңдерiмдi оқытар едiм” деген соң Жарқынбек екi қойды жүк машинасының кузовына тиеп жiберген-дi. Содан арада ай өттi ме, әлде екi-үш ай өттi ме, бiр бұрышына екi өлеңiн қыстыр­ған “Лениншiл жастың” бiр санын әкелiп тұр, “Сiздiң арқаңызда республикаға танылып қалдым” деп… “Ойбай-ау, әр қойға бiр өлеңiңдi жариялайтынын бiлгенде бес қойды… тiптi жетi-сегiз қойды бiр-ақ артатын едiм ғой, мәшинеңе” деп қалды Жарқынбек те шын тiлектестiгiн бiлдiргендей болып. Қазiр екеуi бөтелкелес дос. Жар­қынбек фермабастық болып дүрiлдеп тұрған шағында қоршатқан баққа анда-санда барып бiр шыны, кейде екi шыныны босатып қайтады.

Сонда екеуi жарысып мылжыңдасып кейде күн батқанша, кейде ай батқанша отыратынын қайтерсiң… “Сонда екеуi не айтады екен?” дер-ау кейбiр бi­лiмнен мақұрым кещелер. Ал Бершүкiр мына дүние-жаратылыс туралы да, бұрын соңды жасаған орыстың, ағылшын, француздардың атақты ғалымдары, саяхатшылары туралы да ай туғанда бастап, күн шыққанша да айта алар едi-ау. Сонда тыңдауға шыдамы жетер жан табылса. Әбден жалығып, шаршаған Жарқынбек аузын кере ашып, есiнеп қалады.

“Есiнемейiншi, сыр бермей, бар ынта-ықыласыммен-ақ тыңдайыншы” деп отырып-ақ есiнеп қалғанын аңдамай қалады. Бұл есi­неген соң-ақ Бершүкiр асып-сасып орнынан тұрады да: – Жақа, қайтамыз. Мен байқамай ұзаққа сiлтеп кеткен екенмiн. Кешiрiм өтiнемiн, – дейдi әуелi өзiнiң үстiн қаққыштап, сосын Жарқын­бектiң де үстiн қағып берiп жатып. “Әне ол сондай тақуа, сыпайы жан. Және әңгiменiң майын тамызып қандай айтады десеңiзшi, шiркiн. Бершүкiр­дей бiлiмдар жан бұл атырапта жоқ шығар. Тiптi облыс, республикада… Бершүкiр бiреу-ақ болар-ау”.

Жарқынбек сол аяулы досын ойлай отырып “Менiмен әңгiмеле­суге өзiнiң уақыты болса дешi. Айтпақшы, қазiр жазғы демалыс кезi екен-ау” дедi iшiнен. Ертеңгiлiк Бершүкiр көлеңкедегi сәкiнiң үстiнде жалғыз өзi шемiшке шағып, бiржағынан текеметтiң үстiнде алшысынан жайылған үлкен газеттiң бұрышынан бiрдеңе оқып отыр екен. Жарқынбек келген соң газет оқуын доғарғанымен, шемiшке шағуын доғар­ған жоқ. Жарқынбек болған оқиғаны айтып отырды да, Бершүкiр шемiшкесiн шағып отырды. Жарқынбек әңгiмесiн айтып болған кезде, ол да шемiшкесiн шағып бiтiр­дi-ау. Бiтiргенi шығар… газет бетiн­дегi шемiшке қиқымдарын алақанымен асықпай жинады да, газеттiң бiр шетiн төртбұрыштап жыртып қиқымдарды соған салды да, бүктеп-бүктеп уысында ұстап бiраз отырды да, сосын барып Жарқынбекке бұрылып:

– Өте пайдалы нәрсе, – дедi қалайы тостақтағы әлi де шағылмаған шемiш­ке­лердi иегiмен нұсқап.

– Мұның қаншалықты пайдалы екендiгiн медицина әлi толық дәлелдей алмай отыр. Демек әлемдiк медицинаның деңгейi әлi төмен деген сөз. Ақбас өгiздiң мәселесiне әлi оралар емес. Кенет орнынан тұрып әлгi шемiшке қиқымдары оралған газеттi жерошаққа апарып тастады да, екi қолымен оң жақ балағының тiзесi ойыл­ған шалбарының ышқырын көтерiп жатып, балалары кiрiп-шығып жатқан ауланың есiгiне қарап тұрды:

– Ана-а жаққа-а – дедi иегiмен бақ жақты нұсқап. Жарқынбектiң де күтiп отырғаны осы сөз едi. Әңгiменiң соңы осымен бiтерiн сезiп, бiр бөтелкенi костюмiнiң iшкi қалтасына тығып, сыртқы қалтасына тiске басарға екi түйiр құртын да сала келген. Бақтың қақ ортасында үлкен алма ағашы бар. Жаз болса екеуiнiң көлеңкелеп отырып, әңгiме-дүкен құратын, әкелген бөтелкелерiн де қылдай бөлiп iшетiн жерлерi. Тiске басар ештеңе­лерi болмай қалған кездерi сол ағаштың көк алмасын жейтiн кездерi де бар.

Бүгiн де екеуi сол араға аялдады. Бершүкiр алып келген газетiн төсеп, Жарқынбек қойнынан бөтелкесiн, жан қалтасынан тiске басар құртын шығарды. Сосын арбаңдай басып, алма ағашының бiр қуысынан үнемi тығулы тұратын қаңылтыр рюмкелерiн алып, iшiн үрледi, сұқ саусағын тығып, тазалаған болды. Әңгiме бастамас бұрын, әуелi екеуiнiң елу грамнан алып жiберетiн­дерi болушы едi. Сол әдетпен Жар­қынбек рюмкелерге арақ құйды да, екеуi соғыстырмастан алып жiбердi. Жарқынбек тiске басу үшiн өз құртына ұмтылды да, Бершүкiр де “саған жалынбаймын” деген ыңғаймен жан­қалтасына қол салды. Өзiнiң де тiске басары қалтасында жүр екен. – Вот, что шал, – дедi Бершүкiр (фермабастық кезiнде Жақа деп жақаурататын) ақыры маңызды бiр әңгiменi бастағандай…

Сосын қайдағы бiр Тибет таулары, халқы, олардың медицинасы жайлы айтып келiп, адам өлген соң жанының мақұлықтар­ға, жан-жануарларға берiле­тiндiгi жайлы көсiлiп кеткенi… Бершүкiрдiң айтуы бойынша мақұлықтар мен жан-жануарлар өлсе, олардың жаны адамдарға берiлуi, адам өлсе де, олардың жаны жан-жануарларға берiлуi әбден мүмкiн екен. Жар­қынбек әуелде iшiнен “Әй, өзiмiз өлген соң менiң жаным мен Бершүкiрдiң жанының кiмге, неге берiлгенi неме керек?

Бұл өзi не мыжып кеттi” деп ойлаған. Бiрақ Бершүкiрге ештеңе айта алған жоқ. Оның әңгiмесiн бөлуге де батылы жетпедi. Тағы бiр елу граммнан тастап, қалтасынан алған құртынан қырт еткiзiп бiр тiстеген соң барып, әңгiмесiн түйiн­дей берiп: – Вот, что, шал, сенiң Ақбас өгiзiң қай жылы туып едi? – дегенi. “Бұған менiң өгiзiмнiң қай жылы туғаны неге керек?” дегендей әуелi Жар­қынбек аңқайып отырғанда, Бершүкiр бұған тiктеле қарап отырып, тағы бiр сұрақ бердi.

– Жылы ғана емес, күнi де қажет.

– Оу, ендi…

Ақбас-с… бiр күнi туды ғой, әйтеуiр. Оның туған жылы мен күнiн кiм есiне сақтапты.

– Сақтау керек едi… Бершүкiр суық қарап отырып, бұған сұқ саусағын шошайтып та үлгердi:

– Сақтау керек, ш-шал!

– Малының шежiресiн жазып жүр­ген кiм бар, осы күнi. Кiмге керек, ондай шежiре? – деп Жарқынбек күмiлжiп едi, Бершүкiр тағы да қазымырланып кеткенi.

– …Ғылымға керек, шал. Жара­тылыс­тың сан миллион құпияларын ашуға керек. Өзiң бүгiн маған таңғажайып жаңалық айтып келдiң… Таң атпай… Ал керек құпия екендiгiн бiлмейсiң. Бiлгiң де келмейдi. Мына өмiрде еш­нәрсе, ешуақытта ұсақ-түйек болмақ емес. Ал әкең қашан өлiп едi?

– Көкемдi айтасың ба? – Иә, өзiңнiң әкең. – Ендi көкем өлдi ғой. Дәл ж-жылын.

– Әкеңнiң өлген күнi ғана емес, күнi, сағаты, минуты да керек,– дедi Бер­шүкiр нақ бiр бұдан сабақ сұрап тұр­ғандай тақылдай сөйлеп.

– Көкемнiң өлген жылы… күнi… Жарқынбек бiрауық төбеге қараған. Төбеге қарағанда көргенi алма ағашының жапырақтары. Сосын көк алмалар. Айтпақшы жапырақтардың арасынан аспанды да көрдi. Бұлттар үйiрiле бастаған екен. “Осы бұлт бiр жауып берсе жарар-ақ едi-ау” деп ойлады ол iшiнен, ми қайнатқан ыстықтан да запы болғаны есiне түсiп отырып. Содан төмен қараса, Бершүкiр бұған тесiрейiп әлi қарап отыр екен.

– Көкемнiң өлген күнi, сонша неге керек?

– Керек болғанда қандай! Ғажайып жаңалық ашылғалы отыр, шал. Сенсация! Бұлай демеске амалым жоқ. Бершүкiр үшiншi елу грамды қаңылтыр рюмкелерге өзi құйды да, мұның iлесе рюмкесiне жармасуын күтпестен, өзi алып жiбердi. Тiске басарын да терiс қарап тұрып шайнады. Ол солай тiске басарын шайнап тұрып тағы да Тибеттiң әңгiмесiн бастап жiбергенi.

– Би-би-сиде бас редактор болып жұмыс iстейтiн ағылшын журналисi Тибеттегi адамның тегiн, бұрынғы өмiрiнде кiм болғандығын анықтайтын орталыққа өзiнiң туған жылын, күнiн, тiптi күннiң қай мезгiлi екенi туралы мәлiмет берген соң, белгiлi бiр уақытта әлгi орталық қандай әңгiме айтқанын бiлесiң бе?

– Қайдан бiлейiн…

– Әрине, бiлмейсiң. Бiлмейтiн себе­бiң, теледидардан сондай хабарларды айдай әлемге тегiн таратып жатқанда қарамайсың. Кiтап оқымайсың.

– Сонда әлгi Би-би-сиiңнiң жiгiтiн айтшы.

– Би-би-сидiң бас редакторына әлгi орталық берген мәлiмет бойынша, ол жiгiт бұрын пiл болған.

– Пiл-л? – Иә, пiл-л. Пiл өлген кезде, сол сәтте туған балаға, яки мен айтып отырған журналиске берiлген. Ал бұл жiгiт өлген соң жаны еуропалық бiр байдың қызына берiлмек екен. Демек одан әрi әйел болып өмiр сүредi.

– Бұрынғы еркек, ендi әйел-л?

– Несi бар әйел болып-ақ өмiр сү­редi. Ал адам мал болып өмiр кешедi. Мал адам болып… Сенен Ақбас өгiзiңнiң туған күнi мен әкең Боташ ақсақалдың өлген күнiн неге қадалып сұрап отырғанымды ендi түсiндiң бе?

– Ендi… Ш-шамалап.

– Шамалап дейдi. Шал… сен әлi түк те түсiнген жоқсың және түсiнбей-сiң де. Бiздiң қоғамның мешеулiгiнiң айрықша белгiсi – осы! Сенiң ештеңенi де түсiнбей отырғандығың. Бершүкiр шалт қимылмен өзiнiң қаңылтыр рюмкесiне арақ құйды да, Жарқынбектiкiне құйған жоқ. “Менiмен бiрге iшуге жарамайсың” дегендей бұған айбаттана қарай берiп, рюм­кесiн тартып жiбердi де, бұдан көз алмай қарап отырып, тiске басарын да ұзақ шайнады. Мынадай үрейлi әңгiмеден соң Жарқынбектiң зәресi ұшып, қорыққаны сондай, бiржола тiлден қалды да, Бершүкiр оның осы халiн аңғарып, орнынан оқыс көтерiлiп, екеуiне де арақты өзi құйды. Бұл жолы тең жандардай қаңылтыр рюмкелерiн соғыстырып барып iштi…

Кешкiсiн әйелi сиырларды сауып болғаннан кейiн Жарқынбек малқораға кiрген. Бұл жолы бiрден Ақбас өгiзiне қарады. Бiрақ Ақбас өгiз бұған қараған жоқ. Тiптi “Келiп тұр екенсiң-ау” деп көзiне iлместен аузындағы шөбiн күйсеп тұра бердi. Ақбас өгiзге ерекше iлтипат көр­сет­кiсi келiп, соның ғана алдына бiр бау шөп әкелiп салып едi, Ақбас өгiз оған да аса мән бермедi. Бiрақ алдындағы ақырға түскен шөптi жедi. Сәлден соң жан-жақтан жиылып келiп Маубас өгiз, Қасқа сиыр, Аймүйiз, Қоңыр өгiзшелер де сол шөптен жей бастап едi. Ақбас өгiз оған да мән бермедi.

“Бәрiмiзге әкелген шөбi болар” дегендей бiр маңғаз кең мiнезбен ауызындағы шөбiн күйсеп тұра бердi. Жар­қынбектiң әкесi Боташ марқұм да тiптi кең кiсi едi-ау. Үлкенге де, кiшiге де қайырымды, барын базар етiп отыратын дархандығын айтсайшы… Таңертеңгi шайлары көңiлдi iшiлдi. Шай үстiндегi көңiл-күй қай кезде де Жарқынбек пен Мейiзге байланысты ғой. Осындай сәт көптен берi болмағандықтан әке-шешелерiнiң бүгiнгi татулықтарына балалары да ерекше қуанысып, мәре-сәре болып отырысты. Олардың да ойларын ортаға салып қалатын сәтi де осындай кез болғандықтан, алтыншыны бiтiрген Бүбiгүлi:

– Жазғы демалысымызды осылай ұйлығысып отырып өткiземiз бе, на­ғашым­дiкiне барамыз. Әңгелек, қияр-қызанақтары пiсiптi – деуi-ақ мұң екен, бесiншiнi бiтiрген Байбатыр мен төр­тiншiнi бiтiрген Жайбатыры – О, онда бәрiмiз де барамыз. Суға түсе­мiз. Ол ауылда ойнайтын балалар да көп, – деп дуылдаса қостай жөнелген­дерi. “Нағашыларымыз” деп отырғандары осы арадан бес шақырым жердегi Ұзынарық деген жерде тұратын Мейiз­дiң ағасының үйi. Мейiз “бұларға не айтасың?” деген көптен болмаған бiр ұяң мiнез танытып, Жарқынбекке бұрылып едi, Жарқынбек те осы үйдiң басшысына ұқ­сап, көптен берi жарқылдай сөйлегенi шығар.

– Е барса, барсын… Өзiң апарып қайт, – дедi әйелiне сондай мейiрiм­мен бұрылып. Мынадай әңгiмеден соң ер балалар “уралап” айқайлап, қыз балалары жарыса қол соқты. Мейiз сәскеге дейiн дәу қазан кеспе көже пiсiрдi де, “Артылғанын мұздат­қышқа салып, ертең де, арғы күнi де iшесiң…

Сиырларды Бершү­кiрдiң әйе­лi сауатын болды” дедi де балаларымен жиналып, шуласып автобус аялдамасына кеттi. Мейiздiң балаларымен шуласып төркiнiне кетуi бiр бұл емес. Талай рет кеткен. Бiрақ соның бәрiнде ұрыс-керiс, жылау-сықтау араласатын да, әйелi мен бала-шағасы кеткен соң жалғ­ыз өзi жын соққан бақсыдай үйiне сыймай, “әйелi кетiп қалыпты” деген сөздiң намысымен әрi ашумен ұрынып, әйелiнен тығып жүрген жартылықтың аузын ашып жатар едi… болмаса жартылыққа жететiн тиын-тебен сұрап, көршiлерiн жағалар едi… Бұл жолы тiптi басқаша. Кеткендер де, үйде жалғыз қалған Жарқынбек те көңiлдi. Қуанышты. Қуанғаны – балаларының нағашыларынiкiне көңiлдi аттануынан ғана емес-тi.

Кешегi Бершүкiр айтқан жайларды түнiмен қайта ойлас­тырғанда шешкенi – оңашада Ақбас өгiз бен әкесiнiң өлiмiне байланысты зерт жасамақ ниетi едi. Ендi мiне, сол оңашалық өз-өзiнен туды. Терезелерi көлеңке бетке қараған ең үлкен бөлмеде ақ майкi мен ұзын балақ ала дамбалынан өзгесiн шешiп тастап, екi қолын артына ұстап әрлi-берлi жүрумен болды.

Мұнысы “зерт жұмысын неден, қалай бастасам екен” деп ойланған-тын. Фермабастық кезiнде “оны-мұны жазуыма керек болар” деп облыс орталығына үлкен жиналысқа қатысқан жолы алып келген мұқабасы қалың торкөз дәптерiн шығарды. Ол дәптерге ештеңе жазылған жоқ-ты. Жазылмағаны осы дәптердi әкелгеннен кейiн екi айдан соң жұмысынан босады ғой. Зерт жұмысын осы дәптерiмен жүргiзгiсi келгендей қаламсабын да қоса шығарды. Сосын дәптердiң бiрiн­шi бетiн ашты да, қаламсабын көлденең тастады. Содан соң ұзынбалақ ала дамбалдың етегiн делеңдетiп, екi қолын артына ұстап, кең бөлмеде тағы да әрлi-берлi жүрумен болды.

Мұнысы “зерттi қалай ғана бастасам екен” деп қатты ойланғаны еді. Оның дәл осы сәттегi көңiл күйiн iштей күйi­ну деуге де келер едi. Өзiнше әлекке түсiп, әрлi-берлi дамылсыз жүргенде, ендiгi ақылы анық жетпеген бiр нәрсе – мұның кiрiскелi отырған зертiне қалам-қағаздың қаншалық қатысының болатындығы едi. Жарқынбектiң тағы бiр көршi ауылда тұратын Жанбике дейтiн апасы болатын.

Сол Жанбикенiң бiр қасиетi – үйдегiлер түгiлi бүкiл ауылдағы балалардың қай жылы, қай күнi туғандарын, ал үлкендердiң қай күнi қай жылы өлгендерiн жатқа айта беретiн. Жанбике апасы есiне түскенде Жарқынбек үлкен бөлменiң ортасында ербиiп тұрып қалды. Бұл оның қорыққаны емес – қуанғаны-тын. “Мәселе шешiлдi” деп ойлады ол қара телефонға жақындап келе жатып “Құдай бiледi… шешiлдi…” Жарқынбек апасымен әңгiменi бiрден Ақбас өгiзден бастаған жоқ. Әуелi өзiнiң, сосын жездесiнiң денсау­лығын сұрады. Жиендерiн де ұмытқан жоқ. Мейiздiң балаларды алып ағасының үйiне кеткенiн айтып, дәу қара қазан кеспе көженiң жайына да тоқталып алған соң барып:

– Жанбике, сен бiлушi ең ғой… айтып жүрушi ең ғой… осы бiздiң көкем қай жылы қайтыс болып едi? – Немене әкең жайлы кiтап жаза­йын деп пе едiң? – дедi аржақтан Жанбике апасы.

– Ендi жазбасақ та… бiлгенiмiз-з…

– Айналайын, соңымнан ерген жалғызым, сенiң осылай әкеңнiң өлген кү­нiн сұрағаныңа да қуанып отырмын,–дедi апасы көңiлi босап…

– Есiңнiң кiрейiн дегенi ғой. Бұған да шүкiр. Әкесiнiң өлген күнiн, туған күнiн де бiлгiсi келмейтiндер толып жатыр ғой осы күнi. Айналайын, есiң кiрейiн деген екен. Кiретiн кезi де боп қалды ғой. Осылай деп тұрып Жанбике жылады. Сосын бiраз жылап алған соң:

– Көкем сексен жетiншi жылдың жиырма тоғызыншы қаңтарында өлдi ғой. “Ойпырмай, көкем қиын күнi-ақ кеткен екен… Жиырма тоғызыншы қаңтар деген күн… бiр жылы болып бiр жыл жоғалып кете ме, әлде екi жыл жоғалып кете ме, өзi сондай бiр жыл ғой…” дегендi iштей ойлап тұрып, апасына: – Сонда көкем түнде қайтып па едi осы? – дедi.

–Таңда…

Сағат бесте – дедi апасы.

– Мен сол түнi көкемнiң жанында болдым емес пе?

– Есiмде ғой, апа-ау… Сенiң даусыңды естiп, сонда орнымнан атып тұрдым емес пе?

– Иә, келдiң ғой, айналайын… Сосын апам келдi, дауыс салып. Апамның дау­сы қандай зарлы едi. Сонда үшеулеп қатар тұрып дауыс салғанда… ауылдың ана шетiндегiлер есiтiптi ғой.

– Сол күнi сиырымыз туып қалған жоқ па осы?

– Жазатын кiтабыңа оны да кiрiс­тiрейiн деп пе едiң?

– Жоқ, апа-а.. Бiрақ сондай бiрдеңе есiмде-е…

– Жарқынжан-ау, оның бәрi есiмде ғой. Сиырымыз туған… Қазiргi Ақбас өгiзiң бар емес пе? Әй тыңдап тұрсың ба, өзiң…

– Тыңдап тұрмын, апа…

– Сол өгiзiң, сол таңда туды ғой. Оны да анық бiлетiнiм, Мейiз келе бас­таған кiсiлер мен өзге де шаруалардан босамайтын болған соң, сиырларды саууға мен бардым емес пе? Ше­лектi қолыма ұстаған күйi малқораның табалдырығынан аттай берсем, ақбас бұзау аяқтарын тәлтiректей басып алдымнан шықты ғой. Кейiннен апам екеумiз оңаша күңкiлдесiп отырып, мұны да жақсылыққа балағанбыз. Кө­кем малымызға мал қосып, босағамызға құт сыйлап кеттi деп… Әңгiменi айтып бола берiп, Жанбике апасы телефоннан тағы жылады да, Жарқынбек оны ұзақ жұбатты. Әкесiнiң жанының Ақбас өгiзге берiлгендiгiн бiлу Жарқынбекке қуаныш қана болмады. Ол үрейлендi де… Үлкен бөлмеде екi қолын артына ұстап, әрлi-берлi жүргенде елегізiген­дей де болды. Терезеден Ақбас өгiз қарап тұрғандай, есiк тықырлағандай болып…

Сосын үрей басылып өз-өзiне келген сәтте “Жанбикенiң осы айтқандарын ұмытып қалып… масқара болар ма екенмiн” деп ойлап, столға отырып, мұқабасы қалың дәптер мен қаламсабын қолына алды да, дәптердiң бiрiншi бетiне “1987 жылдың 29-шы қаңтары Көкем және Ақбас бұзау” деп жазды. Тағы бiрдеңелер жазғысы келiп, саусақтары да, қаламсабының ұшы да оңтайланып едi, одан әрi не жазарын бiлмей дағдарып отырды да “20-шiлде. Мейiз балаларын алып ағасынi­кiне кеттi” деп тағы да жазды.

Бiрақ осы соңғы жазғанының неменеге керек екенiн өзi де бiлген жоқ. Кешкiсiн құдықтан сиырлар iшетiн су тартып, науаны толтырған соң бұрын соңды жасамаған бiр әдет бастап, өрiстен қайтқан сиырларының алдынан шықты. Ақбас, Мәңбас өгiздерiнiң басынан, Қасқа сиыр мен Аймүйiзiнiң сауырынан сипады. Бiрақ сиырлары иелерiнiң бұл қылығына елең-құлаң етпедi. Әдеттерiнше құдық жанындағы темiр науаға құйылған судан ұзақ сiмiрiп, әдеттерiнше малқораға қарай ұмтылысты.

Қоңыр өгiзшесi ғана науадағы судан басын көтерген сәтте жақындап келiп Жарқынбектiң омырауынан иiскеп, танып, бiлiп тұрғанын аң­дат­қандай болып едi, мұның көңiлi босап қалды. Көңiлi босап тұрып, өгiз­шенiң мойнынан, арқасынан сипады. Сиырларын малқораға кiргiздi. Бiрақ Жарқынбек сиырларын малқораға кiргiзгеннен соң да үйге кеткiсi келмей, айналсоқтап жүргенде бiр­ауық малқорасының жүдеу қалпына назары ауғаны. Фермабастық болып, дүрiлдеп тұрған шағында қарауындағы жұмысшыларға үш күн кесек құйдырып-ақ салған малқорасы едi.

Кезiнде жұрт “мал қорасының өзiн үйдей етiп салдырды-ау” деп гу-гу әңгiме еткен. Аудандық партия комитетiнiң бiрiншi хатшысының атына арыз да жазылған. Кезiнде ауылды шулатқан сол малқорасы ендi қарап тұрса – аңғал-саңғал бiрдеңе. Сылақтары түскен. Төбесiне салған ағаштарының да аралары ашылып, қамыстары салбырап қалған. “Бәсе, Мейiз жауынды күнi тамшы ағып тұрады деп талай зарлап едi-ау”. Тө­бесi ашық жаздық бөлiгiндегi сылағы кетiп, кесегi көрiнген қабырға қат­тырақ итерсең құлайын деп тұр деуге де келедi.

Қорасының осы қалпына Жарқынбек дәл қазiр өзге ешкiмнен емес, сиырларынан қысылды. Әке-шешесi­нен, ата-әжесiнен де ұялғандай болып, бiр сәт олардың тiрi кездерiндегi жүз­дерiн елестетiп, дауыстарын естiген­дей болды. Малқорадан үнсiз шықты. Үйiне қарай да үнсiз аяңдады. Дәл осы сәтте Жарқынбектiң кiм не дедi, не ойлады дейтiндей де уақыты жоқ едi. Сарайдағы бiрi қажет, бiрi қажетсiз заттарды аударыстырып жү­рiп, кетпенiн тауып, үстiне ескi шалбар, ескi көйлегiн ауыстырып киiп ал­ды да малқораға қарай беттедi. Алты қанат киiз үйдiң аумағындай топырағы үйiлген бiр жердi кетпенмен қопсытып, бетiне қорадан шығарып ескi сабан, саңалтырларды төседi де, құдықтан тасып су құя бастады. Көп­тен мұндай бейнет көрмегендiгiнен шығар, өзi де борша-борша болып тер­ледi. Бiрақ алған бетiнен қайтар емес.

Бұл жолғы Жарқынбектiң ықылас-қарқыны бөлек. Екi шелекпен құдық пен малқораның арасында отыз рет қатынады ма, әлде қырық рет қатынады ма, анығы есiнде жоқ. Бар мақсаты – кешке дейiн малқораның iшi-сыртын сылап, сиырларын түнемеге жаңа қораға жатқызу ғана болды. Кешкiсiн өрiстен қайтқан сиырларын күтiп алып, құдық жанындағы науадан суарды. Сосын оларды iшi-сырты су жаңа малқораларына кiргiзiп жатып, сиырларының жүзiне, көздерiне қараған. Ешқайсысы да мұның iсiне естерi шыға қуанбаған секiлдi. Ренiш­терiн де байқамады. Паң жүрiстерi­мен: “Е, сен-дағы жақындығыңды бiлдi­рiп, бiр жақсылық жасай қойған екен­сiң…” дегендей ғана салғырт емеурiн байқалады.

Ата-анасының алдында перзенттiк парызының болмашысын ғана ақтаған безөкпе баладай елпеңдеп тұрып-ақ Жарқынбек қуанды. Тiптi қатты қуанды деуге де келер едi… сол алапат қуанышын барынша жасырып, сабыр сақтап тұрғаны болмаса… Жарқынбек малқораның сыртын бiр ақтап болып, “түс ауа екiншi рет ақтап шығамын” деп сәкiнiң үстiнде шалқасынан жатқанда ауыл арасының тәкси-мәшинесiмен зыр-р етiп Мейiздiң келе қалғаны. Бiр қолында емiзулi баласы, екiншi қолында кiсi әзер көтерердей қара сөмке. Жарқынбек үш күннiң қалайша тез бiтiп қалғанына да таң­ғалды.

Тәкси-мәшинеден түскен бойда Мейiз бiрден өзi жоқта малтамның сыланып, ақталғанын көрдi. Күйеуiнiң сап-сау алдынан шыққанына да қуанды. Не дегенмен әйел емес пе, қолындағы баласы мен сөмкесiн Жарқынбекке ұстата бере, алдымен асханаға кiрген. Стол үстiнде айрап-жайрап жатқан ыдыс-аяқтарды жинастырған болып, кесе, шәйнектердi сүрткен болып жү­рiп, самаурынға, қазанға су құйды. Әншейiнде “ мен жоқта ананы шашыпсың, мынаны төгiпсiң” деп табалдырықтан аттағаннан шатақ салып, тепсiнiп сөйлеп жүрер едi.

Бұл жолы өйтпегенi – әсiресе Жарқынбектiң алдынан сап-сау шығуы себебiнен едi… Сосын малқорасының жаңа кейпi. Таңдануының да айрықша болуынан шығар, бiразға дейiн күйеуiне бiр, ендi бой көтерген жаңа үйдей малқораға бiр ұрланып қараумен болды. Iштей шүкiршiлiк еткенi болар, бiр сәт ернi жыбырлап күбiрлегендей де едi, бiрақ онысын Жарқынбек ести алмады. Бiр күнi бұған Бершүкiрдiң өзi келдi. Малқорада отырған. Бiраздан кейiн… екiншi рюмкеден кейiн бұл да қыза бас­таған. Бершүкiр болса да үйiнен-ақ қызып келген жан. Екеуi де көңiлдендi. Көңiлденулерiнiң бiр себебi – малқораның салқындығынан да едi.

– Шал, мен саған қызық айтайын. Қызық болғанда кәдiмгi философиялық ойлар ғой. Байқайсың ба, мен мұндай ойларымды тек қана саған айтып жүрмiн. Өзгелерге айтпаймын да. Өйткенi олар түсiнбейдi. Мiне, бiздiң қоғамның деңгейi… Әрине, шал, сен де түсiне бермейсiң. Бiрақ құлақ қақпай отырып тыңдайсың ғой. Мiне, мұның өзi де жақсы. Өзгелер тыңдағысы да келмейдi! Әне, топастық! Жақа, сен ол топқа жатпайсың. Олардың бетi аулақ… Осы кезде Бершүкiр өз рюмкасын қолына ала берiп:

– Жә, мынаны алып жiберейiкшi… Сосын мен бiр келелi әңгiмеге кiрiскелi отырмын – дедi. Жарқынбек қарсыласқан жоқ. Рюм­келерiн соғыстырып екеуi де алып жi­бердi. Ал ендi келелi әңгiмеге келейiк, – дей берiп Бершүкiр бұған қарай қолын көтерiп қойды. Мұнысы “сөзiмдi бөлме” дегенi. Жарқынбек басын изедi. Мұнысы “бөл­меймiн” дегенi.

– Шал, сен қайсыкүнi айттың ғой, Ақбас өгiз сөйледi деп…

– Беке, сөзiң аузыңда – дедi Жар­қынбек сирек болатын батыл мiнез танытып, Бершүкiрдiң сөзiн бөлiп,– Анықтады ғой.

– Ненi?

– Әкемнiң жанының Ақбас өгiзге берiлгендiгiн. Бершүкiр екi қолының алақандарын қатар жайған күйi аузы ашылып, аңқа­йып қалды.

– Сонда?

– Жанбике апаммен сөйлестiм ғой.

– Сосын?

– Көкем бiр мың тоғыз жүз сексен жетiншi жылдың 29-шы қаңтарында таңда өлген, артынша Ақбас өгiз туған…

– Мәссаған безгелдек-к – дедi Бершүкiр екi алақанын бiр-бiрiне шарт соғып. Сенсация! Ана жолы айтпадым ба сенсация деп… Айтқаным айдай келдi ғой.

– Оны аз десең Жанбике апам Оташ атам мен Мәңбас өгiздiң, Қасқа сиыр мен Зерегүл анамның, Аймүйiз бен Бипаз әжемнiң, Қоңыр өгiзше мен Балмырзаның арасында да осындай байланыс бар екенiн дәлелдедi ғой… – Қойшы-әй, осы айтып тұрғаныңның бәрi рас па? Жанбике апамыз нағыз әулие екен ғой. Айтпақшы, ол кiсi менiң әке-шешемнiң де қайтқан күндерiн айтып жүретiн.

– Нан ұстайын… Құран ұстайын…

– Болды-ы… болды… сенде өтiрiк те, артық сөз де жоқ екенiн бiлемiн ғой, Жақа-ау. Артық сұрақ мына менiң қазымырлығымнан болып отыр. Ал ендеше, шал-л, бұл мәселе сенсациядан да асып кеттi! Мұндай жаңалықтарға ғалымдар Нобель сыйлығын алады. Нобель сыйлығы дегендi естуiң бар ма? Жарқынбек үндеген жоқ. Оның бiрдеңе деуiн Бершүкiр де күтпестен сөзiн жалғап кеттi.

– Үш күн бойы мен не iстедi дейсiң ғой, шал. Мен де қарап жатпадым. Қанша кiтаптарды ақтардым. Қай­сы­бiр мақалаларды қайта оқыдым. Аруақтар ұрпақтарының түсiне кiредi. Түсiнде сөйлейдi немесе жай көрiнедi, олар белгiлi. Ал сиыр болып тұрып-ақ сөйлеу… Бұл сенiң малқораңнан шыққан жаңалық… Мен мұны қатты ойландым. Ойландым да мынадай трактовка жасадым, шал… Жан-жануар болып жүрсiн, мақұлық болып жүрсiн… ол ұрпағын бiледi… таниды… Тiптi ол ұрпағының қандай халде, қандай қоғамда өмiр сүрiп жатқанын да сезiнiп, ұрпағын аяп, қандай да бiр жанашырлық танытқысы келедi. Ақбас өгiздiң саған сөйлеуi – осындай тұжырымның дәлелi. Бiрақ бұл жағдай өмiрде жаппай көрiнiс бермейдi. Ғылымда ондай пiкiр жоқ. Бұл өмiр сүрiп отырған қоғамы әбден азып-тозып отырған, содан шаршаған адамға жасалынып отырған ерекше жағдай… ерекше құбылыс әлде қамқорлық деп топшыладым… Қысқаша қорытындыласам, Алланың кереметi! Жарқынбек абдыраған күйi отырып басын изедi.

– Тағы бiр сыр айтайын, – дедi ендi Бершүкiр жүзiн жылытыңқырап.

– Бiздiң үйдегi қара айғыр бар ғой. Бiлесiң ғой.

– Бiлемiн, – дедi Жарқынбек оның өзiне түсiнiктi әңгiме айта бастағанына да қуанып.

– Сол айғыр кейде менi көргенде кiсiнейдi. Әдетте айғыр биеге ғана кiсiнеуi керек қой, солай емес пе? – Әрине, солай… – дедi Жарқынбек тап бiр Бершүкiрдiң қара айғырына шын ренжiгендей.

– Ең қызығы, маған кiсiнеген кезде Қара айғырдың көзiнде жас болады. Мұнысы не?

– Беке, мұнысы не екенiн мен де түсiнбедiм. Фермабастық болып қан­­­ша жыл iстегенiмде… – деп Жар­қын­бек өмiрiнде бiрiншi рет фермабастық болғанын бедел қылған болып едi, Бершүкiр онысына елең-құлаң да етпедi.

– Демек, Қара айғыр маған бiрдеңе айтып тұр. Маған ұрсып, әлде аяп тұр, солай емес пе? Осы ойымды Айсараға айтсам “Сен қиялисың, арақ шатыс­тыр­ған” дейдi. Шатысайын, шатыспа­йын, Қара айғыр мен менiң арамда да демек бiр байланыс бар. Мен де Жанбике апама жолығуым керек. Содан кейiн екеуi бiр алып жiбердi ме, әлде екi рет… Әйтеуiр екеуi емен жарқын сөйлесiп, малқораның iшiн бас­тарына көтере күлiп, өздерiнше тасып-төгiлiп, асып-шашылып отырғанда үстерiне Мейiздiң кiрiп келгенi…

– Екеуiң бастаған екенсiңдер ғой жынойнақтарыңды, – деп ол бiрден көкбеттене сөйлегенде, өздерiнше елiрiп сөйлеп отырған екi батырдың да жыны басылып қалды… Қыркүйекте Жарқынбектiң ескi бауыр ауруы қайталап, жатып қалды. Өткен жылы да ауырып, аудандық ауруханада жиырма екi күн жатқаны бар-тын. Әуелде квотамен Алматыға, болмағанда облыс орталығына жiберемiз, бiздiң шамамыз келмейтiн кесел екен” деп дәрiгерлер бiраз даурығысып жүрдi де, соңынан өздерi-ақ емдейтiн болып шештi. Кеселдiң бетi берi қараған соң iшетiн дәрiлерiн бiр уыс қағазға жазып берiп, “ендi iшкiлiктi қоймасаңыз болмайды, өлiп қаласыз” деп қорқытып, ауруханадан шығарған.

Әрине, “өлiп қаласыз” деген сөзге Жар­қынбек бiраз уақыт қорқып та көр­дi. Өзi ғана қорқып, жайына жүрмей, осы сөзбен әйелi, бала-шағаларының да зәресiн алды. Дәрiгерлер айтқан сөздi терiс айналдырып жiберiп, “Анда-санда арақ iшiп тұрмасаң өлiп қаласың” дедi деп айтқан кезде, Мейiздiң өзi көршiлердi аралап арақ iздеп кеткен кездерi болған. Алтыншы класты бiтiрген қызының өзi, ұстаздары мен құрбылары көрiп қоймас үшiн көйлегi­нiң жеңiне жасырып, талай рет дүкеннен арақ сатып әкелген. Сөйткен Жарқынбек әуелде Бершүкiрдiң айт­қан ем-домын (дәрiлiк шөптердi оқып пайдаланатын өнерi де бар) жасап бiр айдай үйде жатты да, кесел бой бермеген соң ақыры аудандық ауруханаға қайта барды.

Бұл жолы дәрiгерлер квота iздеп әуре болған жоқ. “Кесел әбден-ақ дендеп кеткен екен” деп шештi де, өздерiнде емдей бердi. Соңынан Мейiз екi рет, Бершүкiр бiр рет келiп, көңiлiн сұрады. Жетiншi, алтыншы, бесiншi, төртiншi кластарда оқитын балалары да тобын жазбай бiр соқты. Балаларының келуiнiң Жарқын­бектiң айрықша есiнде қалатын себебi – аудан орталығындағы базардан бұған гүл сатып алыпты. Төртiншi клас­та оқып жүрген баласы “орыстардың киноларында ауырып жатқан кiсiге гүл апарады ғой, бiз де солай еткендi дұрыс көрдiк” деп тақпақтады. Жар­қынбек күлдi. Сосын iшiнен “кеселi меңдеп, қабағы ашылмай жатқан кiсiнi күлдiру де ем шығар-ау” деп ойлады. Жарқынбек өзiне келушiлердi бұ­рын­ғыдай ауруының жайын, iшетiн дәрiлерiн айтып та мазаламады. Мейiз алғаш келгенiнде “Сиырларың желiн­дедi ме” деп сұраған-ды. Мұнысы өзiнiң жанының қай сиырдың бұзауына берiлетiндiгiн бiлiп қою болатын. Ойында бөтен ештеңе жоқ Мейiз аңқылдап:

– Қасқа сиырдың желiндегенi қа­шан… Өзi ерте суалды. Алла амандық берсе қыстың басында-ақ туып қалар, – деп салған. Жарқынбек одан әрi ештеңе сұрамады. Шешесi марқұмның бұзауы болып жүру көңiлiне аз-кем қанағат ұялат­қандай едi. Және iшiнен бiр адамның анадан екi рет туғаны секiлдi болды-ау” деп ойлап, жаратылыстың осы құпия­сына қатты таңданып отырды. Бiрақ қорықпады. Бойын әлдеқалай үрей де билеген жоқ. Содан Мейiз артынып-тартынып екiншi рет келгенде барып, Жарқынбек сырды әйелiне ашыңқырап айт­қандай болды.

– Мейiз, менде көп өмiр қалған жоқ. Қасқа сиыр желiндедi деп қуанып жүрсiң ғой. Сиыр бұзаулаған күнi сен мынаған мән бер. Қасқа сиыр мен өлген сәттен бiрнеше минут кейiн бұзау­лайды. Бәлкiм, менiң өлiмiммен қабаттаса… Және ол бұзау еркек болады. Сен ол бұзауға көп тиiспе. “Тағы да еркек бұзау тудың” деп Қасқа     сиырға да ашуланба… бiлдiң бе? Өйткенi ол бұзау мына мен боламын. “мынау Жарқынбек екен” деп жарияға жар салып та жүрме… Жаратылыстың құпиясын, өзiңнiң малқораңның құпиясын жүре­гiңе түй. Балаларға ғана айтсаң да, ержеткен соң барып…

Мейiз күйеуiнiң сөзiне аса сенген жоқ. Бiрақ көңiлiн де жықпады. – Сен де қайдағыны айтасың-ау – дей берiп, оның ысырылып кеткен көрпесiн кеудесiне дейiн жапты. Еденде жатқан бiр дәрiсiн көтерiп стол үстiне қойды. Ауруы жайлы әңгiмеге бармады. Шығардағы қоштасуы да әдеттегiдей ғана едi. Қайтар жолда автобус iшiнде келе жатып қана “әй, осы байғұстың ауруы шын меңдеген-ау, “менiң жаным Қас­қа сиыр туатын бұзауға берiледi дегенi несi?” деп есiне алды. Бiрақ күйеуiнiң осы әңгiмесiне бәрiбiр сенген жоқ. …Желтоқсанның ортасына жетер-жетпесте, таңға таяу аудандық ауруханадан телефон соғылды. Орнынан шошып тұрып, трубканы көтерген Ме­йiзге аржақтағы әйел таудан тас домалағандай етiп:

– Күйеуiңiз әлгiнде ғана өлдi. Келiп алып кетiңiз…– дедi. Мейiз есеңгiреп қалды. Шын есеңгiрегенi шығар, қапелiмде жылай да алмай, қыстығып тұрып “осы хабар өңiмде емес, түсiмде болып жатқан шығар” деген далбаса ойға да малданды. Сосын бiрiнiң басы, екiншiсiнiң сiрiсi жыртылған ескi кәлештi сүйрете басып малқорасына қарай ұмтылғаны. Ондағы ойы “Сиырларды өрiске айда­йын. Оған дейiн балалар да оянып қалар… Әкелерiнен айырылғандарын да сонан соң айтармын…” едi.

Жерге iздiк қар жауған екен. Бұл – қыстың алғашқы қары болатын. Сол қарды ескi кәлешiмен дақ-дақ басып келiп, ол малқораның сыртқы есiгiн ендi аша бергенде, алдымен тәлтиiп тұрған жас бұзауды көргенi. Өзi жаңа ғана орнынан көтерiлген-ау, шамасы, сымдай нәзiк аяқтарына әлi толық мiне алмай, тәлтiректеп тұр екен. Қайғысы еңсесiн басып тұрса да, соңғы баруындағы күйеуiнiң айтқандары есiне түсiп кеткенi:

– Ой, әукешiм-ай, – деп Мейiз бұзаудың басынан сипап едi, бұзау сымдай аяқтарын бiрер басып, бұған жақындады да, әйелдiң көйлегiнiң етегiн жалады. Қолына тұмсығын тигiздi. “Алла-ау, сол ғой. Соның өзi болмаса тумай жатып менi қайдан таниды” деп ойлаған әйел сол­қылдап жылап жiберуге әзер шыдап тұрып, бұзауды сырт айналып қарап, оның еркек екенiн де бiлдi. Ендiгi жерде Мейiз шыдай алған жоқ.

– Әукешiм-ай, ақиқат өзiң екенсiң ғой, – дей берiп, бұзаудың мойнынан құшақтай алып, өксiп жылап жiбердi.

– Айтқаның айдай келдi, Жарқыным, айбатым, сүйенiшiм, ендiгi жерде күдiгiм жоқ. Сен қандай мейiрiмдi едiң… Ақкөңiл, мәрт едiң… Жар таңдаудан жаңылмағаныма қуанушы едiм… Әттең, сенiң заманың болмады. Әлде болса да оңбады, қайтейiн… Әуелде сенiң етегiңнен ұстағаныма да мәз болған, қуаныш пен шаттықтан аяғымды баса алмай қалған менiң өзiм, бар қасиетiңдi өлген күнi әзер айтып отырғанда өзге сенi қайтсiн… неғылсын…

“Дүние шын опасыз екен” деп ендi сен айтып қанша мөңiресең де жарасар… Мейiз бұзауды құшақтап ағыл-тегiл жылап жатқанда бұларға Қасқа сиыр ғана бұрылып, жақындады. Өзi туған бұзауға ма, әлде Мейiздiң осынша босап ағыл-тегiл жылауына ма, әйтеуiр ақырын ыңырсып емiренiп тұрып, әлi шаранасы да кеппеген бұзауының денесiн асығыс жалай бастады. Өзге сиырлар дүниеде ештеңе болмағандай, болса да таңданбағандай терiс қараған күйлерi бiрi шөп, екiншiсi саңылтыр шайнап, айдалаға қарап, меңiрейiп тұр. Алақандай тiлiмен үстi басын енесi­нiң көсiп жалауына да құлап кетердей болып, тәлтiректеп әзер шыдап тұрған жас бұзаудың мөлдiреген көздерiнде жүрекжарды қуаныштарының өзiн жұпыны қарсы алған мына мал­қора iшiндегi жануарларға таңданыс нышаны да бар секілді еді.

(Әңгіме ықшамдалған)

Тынымбай Нұрмағамбетов.