Абай – ұлы ақын, композитор, би-шешен, ұстаз, аудармашы, философ және қоғам қайраткері. Абайдың философиялық толғаулары – өмірге өзінше қарау, адамның тіршіліктегі позициясын айқындау. Абайдың ойлы поэзиясы – этикалық бағдар мен тағылым биігі. Ақын санасы, бір ортаға – адамгершілік бірлігін іздеуге ұмтылады, сол арқылы өмір сырын ұғынуға шақырады. Абайға керегі – адам, адамның рухани болмысы мен адамгершілік қасиеті. Кемеңгер Абайдың поэтикасы – адамның ішкі дүниесімен қауышу, адам мен адамның өзара татулығын арттыру. Ол халқын оянуға, жан тірлігіне, ұлттық намысқа, үздіксіз рухани еңбекке шақырады. Ақынның сөзі мен ісі бір жерден шығады. Айтылған сөз – атқарылған іс болып қабылдануы керек. Тек осылай ғана, адам жанын тазалыққа, бірлікке тәрбиелеуге болатынын айтты. Ақын жырының өткірлігі бүгінгі күнге дейін өзектілігін жоғалтқан жоқ.
Шығыстың ақылы мен Батыстың озық ойлы идеясын Абайдай зерделеп, өз өнеріне мұрат еткен қазақ ақыны болған емес. Даланың дана ақыны Шығыс пен Батыс поэзиясының суреткерлік ерекшеліктерінің басын құрап, аса терең мағыналы гуманистік Шығыс-Батыс синтезін ашты.
ХIХ ғасырдың соңы Ресей самодержавиесі Қазақ даласын темір бұғаумен әбден шырмап, матап тастаған кезі еді. Отаршылдықтың қыспағында қалған Дешті-Қыпшақ даласы экономикалық, әлеуметтік, мәдени құлдық шырмауында жанталасты және шырмаудағы көшпенділердің мәдениеті де, адамдардың санасы да күйреді. Осынау қиын-қыстау кезде ұлы Абай халқына бағыт-бағдар беріп, демеу жасап, рухани биіктен көруді армандады.
Абайтану саласы бүгінгі әдеби өмірде үлкен ғылыми арнаға айналып отыр. Алайда, ұлы кемеңгердің өнері мен творчествосы хақындағы алғашқы зерттеу мақала қашан және қайда жарияланғаны оқырман қауымға онша белгілі емес.
Абайдың өскен ортасы мен творчествосын жүйелеп, тұңғыш рет бір ізге салған Абай әлемінің белгілі білгірі Тұрсын Жұртбайдың дерегі бойынша, Абайтанудың негізін қалаған – Әлихан Бөкейханов. Ол қазақ әдебиеттану саласының үлкен арнасы – Абайтанудың негізін салды. Кәкітай (Абайдың інісі – Ысқақтың баласы) Абай өмірінің бел-белесін, творчестволық жолын, ізденіс бағыттарын саралап, бір жүйеге негіздеп, тұңғыш рет Абай туралы деректерді Әлихан Бөкейхановқа жиыстырып береді. Абай қайтыс болған соң жеті айдан кейін, яғни, 1905 жылы Семей қаласындағы Географиялық бөлімшенің «Семипалатинский листогында» орыс тілінде Әлихан Бөкейхановтың азалы ғұмырнамасы (некролог) жарияланды. Оның соңында бұл деректерді ретке келтіріп, баспаға ұсынған Кәкітай Ысқақов екендігі туралы сілтеме бар. Бұл – қазіргі толысқан Абайтану ғылымының бұлақ бастауы, оған Абайдың Географиялық қоғамдағы достары – Михаэлис, Гросс, Коншиннің ниеттестігі себеп болғаны анық.
Сондай-ақ, 1907 жылы сол Географиялық қоғамның арнайы жинағында Абайдың суреті тұңғыш рет баспа бедеріне түсті. Сонымен қатар, 1909 жылы Кәкітай Ысқақов Петербургтегі Бороганский баспаханасынан Абайдың тұңғыш өлеңдер жинағын жарыққа шығарып, өмірбаяны, өлеңдері тақырыпқа реттеліп, түсініктемелер берілді. Абайтанудағы Кәкітайдың еңбегі туралы Мұхтар Әуезов: «…Бұл жөнінде қазақтың мәдени тарихына Абай мұрасына ерекше еңбек сіңірген, Абай өзі тәрбиелеп, баулыған – Кәкітай Ысқақұлының еңбегін ерекше айту керек. Кәкітай Абай шығармаларының ең алғашқы таңдамалы жинағын бірінші рет 1909 жылы Петербургтегі Бороганский баспаханасында шығарды. Сол жинақтың аяғында ақынның Кәкітай жазған бірінші өмірбаяны беріледі» – деп жазды. Шындығында, бұл Кәкітайдың әңгімесі бойынша Әлиханның Абай өмірі туралы толықтырып жазған екінші мақаласы еді. Оның алғашқы нұсқасы 1905 жылы «Семипалатинский листокта» орыс тілінде басылды. Біз осы мақаланы оқырмандар назарына ұсынып отырмыз. Бұл ұлы Абайдың қағаз бетіне түскен ең алғашқы ғұмырнамасы болатын. Абай әкесі жағынан тобықты руының белгілі шонжары мен биінен тарайды. Ақынның бабасы, Тобықтының батыр-биі Ырғызбай Торғай облысындағы Ырғыз өзенінің бойында XVII ғасырдың елуінші жылдарында дүниеге келген. Ат төбеліндей көсемнің бірі ретінде ол Тобықты руын Түркістаннан аса құнарлы жайылымы мол Шыңғыстауына көшіріп әкеледі. Абайдың атасы Өскенбай халыққа әділ би ретінде танылды. Оған басқа рулардың қазақтары да жүгініп, дауларын шешкізді. Абайдың әкесі Құнанбай да басқа рудың адамдарына өктемдік жүргізген, оны тек төре тұқымдарына тән лауазым – Қарқаралы округінің аға сұлтаны болып сайлануы дәлелдейді. Құнанбай өмірінің соңында Меккеге барып, одан қайтып оралған соң ел билігінен бойын аулақ салады. Бұның өзі Құнанбайдың беделін өсіре түседі. Абайдың шешесі Ұлжан да Бошан руының затты тұқымы Бертістен тарайды. Ол да Ырғызбай сияқты Қаракесек руын Қарқаралы уезіндегі Қу, Едірей, Мыржық тауына бастап келген. Абайдың шешесі Ұлжанның төркіні қушыкеш Қантай мен Тонтайдың есімі қазақ даласына кеңінен мәлім. Бірде Қантай бай ұзақ ауырады. Қожа мен молдалар жиналып, оның көңілін сұрайды. Сонда Қантай жантәсілім етіп бара жатып: «Жазыла-жазыла қожа-молдалардан да ұят болды, енді өлмесек болмас» – деті.
Абай 1845 (жылан) жылы туып, 1904 (қоян) жылы алпыс жасқа қарағанда қайтыс болды. Ол он-он екі жас аралығында хат таныды. Он екі жасында Семейдегі Ахмет Риза молданың медресесіне түседі. Он төрт жасында сонда жүріп үш ай орыс мектебінен дәріс алады. Осы төрт жылдық медреседегі және үш айлық орыс мектебіндегі дәріспен Абайдың мектептегі оқуы аяқталады. Ол далаға келген соң он бес жасында қазақ рулары арасында беделі зор, 1822 жылы Сібір қазақтарының басқару ережесіне сай монополиялық күшке ие болған сұлтан тұқымдарымен саяси билік тартысына түскен өз әкесінің қасына еріп, ел ісіне араласады. Бозбала болса да, Абай сол кездегі қайраткерлердің арасынан көрнекті орын алып, оны ел-жұрт би етіп сайлайды. Жиырма жасқа жеткенде Абай от тілді шешен, халық өмірі мен әдет-салтын, қазақ даласындағы атақты билердің әр істі шешкендегі төреліктерін жақсы білетін ділмәр атанады. Өзінің білуге құштарлығы мен зерделігінің арқасында қазақ ғұламаларының халық аузындағы сөздерін, мақалдарын, ертегілері мен нақылдарын меңгереді. Абай билердің шартты түрде сайланбай, талантымен бағаланатын ескі заңы кезінде өмір сүрсе, атақты би атанар еді. Ислам дінінің орнығуының пайда-зиянына орай, жаңа заманның талабымен Абай білімге ден қойып, араб, парсы, түркі тілдерін кітап арқылы үйренеді. Табандылығы мен бейімділігінің нәтижесінде өз бетімен араб, парсы тілдерін еркін меңгеріп, қасиетті біліммен сусындады. Молдалар мен қожалар өздерінің кемшін тұстарын әшкерелеуден қорқып, Абаймен кездесуден, сұхбаттасудан қашқақтап жүретін. Осы арада Абайдың ислам дініне қатынасын да айта кету, ләзім. Ол өз өлеңінде молдалардың арамзалығы мен алаяқтығын сынап, мінейді.
Құнанбайдың отбасындағы діни ұстанымдар мен ғұрыптар, әкенің үстемдігінің күші – Абайдың ислам әдет-ғұрыптарының бүркеншік қасиеттерін сезінуге жол ашты. Отыз жасында барымтаны жойып, өзге рудың байларымен туысқандық пен достыққа ұмтылған, жаулары сескенетін беделді қазақ атанды. Өзінің қабілеті мен білімінің арқасында билік тартысы арасында басты тізгін ұстаушы болды. Ол өз Отанының сом алтыны еді. Дауға да, партия таласында да әділ төрелік айтты. Он төрт жасынан бастап, сықақ өлеңдер шығарды. Өлеңдері кең таралғанымен, оған онша мән бермеді. Негізінде, дала атқамінерлерінің «ақын» деген атты иемденуден қашқаны әсер етсе керек. Қазақ сұлтандары өздерінің арасынан бақсы мен ақын шықпағанын мақтанышпен айтатын. Кейін ақындық жолға түскен Абай қазақ ақындарын өнерді байдан мал қалап алуға жұмсағанын сынап, өзін өлеңшісымақтардан аулақ ұстады.
Егер, 1880-ші жылдары өлең туралы көзқарасын мүлдем өзгертпегенде, өзінің ұлы дарынын көрсете алмай дүние салған болар еді. Сол жылдары «Қазақтардың заңдық әдет-ғұрпы» туралы қырдан дерек жинап, кейін Маковецкий және Михаэлис мырзаның редакциялауымен жарық көрген кітапшаға материал іздестіріп жүрген саяси жер аударылушы Гросс мырзамен танысты. Гросс пен Михаэлис екеуі де Абай ауылында қонақта болып, оны орыс әдебиетімен таныстырды. Солардың ықпалымен Абай Пушкин, Лермонтов, Некрасов, Толстой, Тургенев, Салтыков-Шедрин, Достоевский, Белинский, Добролюбов, Писаревтің творчествосымен танысты. Абай өз өмірінің соңғы сәтіне дейін Михаэлисті ерекше ілтипатпен еске алып: «Дүниеге көзімді ашқанға үлкен себепкер болған кісі – Михаэлис» – деп өзінің оған борыштар екендігін білдіретін. Соңынан Абай Спенсердің «Тәжірибелерін», Льюистің «Позитивті философиясын», Дрепердің «Европаның ақыл-ойының дамуын», Н.Чернышевскийдің «Современник» кітаптарын оқып, олардың тағдырымен жақсы таныс болды. Абай, әсіресе, Лермонтовтың шығармаларын сүйіп оқыды және «Ой», «Қанжар», «Дұға» және тағы басқа өлеңдерін ден қоя аударды. Қазаққа түсінікті әрі пайдалы деп санаған Крыловтың көптеген мысалдарын тәржімалады. Қазақ тіліне «Евгений Онегинді» аударды, оның ішінде, аудармашының өзі ән шығарған «Татьянаның хаты» қырда үлкен сүйіспеншілікке бөленді. «1899 жылы Көкен болысының әнші қазағы Әділхан бізге «Татьянаның хатын» скрипкаға қосып орындады. Бізді таңқалдырғаны: «Татьянаны қайдан білесің» – дегенде, Әділхан өзін нұсқап қойып, орыстың өзі сияқты Пушкин деген ақыны болыпты, ол Татьяна сұлудың Онегин деген жігітті сүйгенін айтып хат жазғанын жырлайды. Сол кеште Әділхан бізге Абайдың Лермонтовтан аударған өлеңін әнмен айтып, сонымен қатар Лермонтов өмірге риза болмаған, ал Пушкин оған данышпанша қарады деп түсініктеме береді». Осы жолдардың авторы соңынан Абайдың Пушкин мен Лермонтовтан аударған өлеңдерін домбырамен қосып айтқан бірнеше ақындарды кездестіреді. Абай Толстой мен Салтыковтың талантына бас иді. Орыс мектептерінде оқитын қазақ балаларына арнап, қазақ балаларының парақор, ұлық, полиция чиновнигі болуға ұмтылатынын сықақ етіп, Толстой мен Шедриндей болуға меңзейді:
«Жасымда ғылым бар деп ескермедім,
Пайдасын көріп тұрып тексермедім.
Ержеткен соң түспеді уысыма,
Қолымды мезгілінен кеш сермедім».
Өткеннің орнын толтыру үшін Абай өз балаларын орыс мектептерінде оқытып, өзге қырғыздар сияқты шен-шекпенді емес, білімді уағыздады. Абай өзінің балаларын оқуға тәрбиелеу туралы былай деді:
«Баланы оқытуды жек көрмедім.
Баламды медресеге біл деп бердім,
Қызмет кылсын, шен алсын деп бермедім».
Екінші баласы Әбдірахман қалалық училищені бітіргеннен кейін Абай оны жылына бірнеше жүз сом қаржы шығарып Тюменьдегі реальды училищеге береді. Ол – оқу үшін осынша көп ақша шығарған алғашқы қазақтың бірі. Әбдірахман училищені тәмамдаған соң Петербургтегі технологиялық институтқа аттанады. Онда бір танысының (Лосевский мырза) кеңесімен Михаилов артиллерия училищесіне түседі. Өкінішке орай, өз еліне қамқорлығы тиеді деп үміт еткен Әбдірахман Артиллерия академиясына баруға дайындалып жүрген кезінде, 1895 жылы өкпе ауруынан қайтыс болады.
Орыс әдебиетімен танысу Абайға үлкен әсерін тигізіп, қазақтың ұсақ-түйегінен аулақ, оқу мен өлеңге берілген қазақ ақыны болды. Өкінішке қарай, өлеңдерін жинамады. Абай айтқан әрбір сөз бен қағаз бетіне түскен өлеңін жастар іле жаттап алды. Әсіресе, Абайдың сатиралық өлеңдері қырғыз даласының түкпір-түкпірінен кездеседі. Абай өзінің туыстарына да сын көзбен қарап, өз талантының тәсілін түсіндірді.
«Жан көрінбес көзіме,
Арғын, Найман жиылса,
Таңырқаған сөзіме.
Қайран сөзім қор болды,
Тобықтының езіне».
Жоғарыда көрсетілгендей, Абай соңғы кезде қоғамдық істерге араласпады, оның жаулары сонда да оны қудалауын тоқтатқан жоқ. Өзінің көп көлеңкесінде қалғанын келесі шумақтар арқылы жеткізді.
«Өзіме басқа шауып, төске өрледім,
Қазаққа қара сөзге дес бермедім.
Еңбегіңді білерлік еш адам жоқ,
Түбінде тыныш жүргенді жек көрмедім».
1904 жылы мамырдын 14 жұлдызында Абайдың сүйікті ұлы Мағауия қайтыс болды. Кезінде денсаулығының нашарлауына байланысты баласын қалалық училищеден қайтарып алған болатын. Бұл қаза Абайды қатты қайғыртып, ешкіммен сөйлеспеді, өзін көптен жырақ ұстады. Қырық күннен кейін өзі де дүние салды. 1893 жылы жазған өлеңдері алдынан шыққандай көрінді.
Абайдың өз шығармалары мен Пушкиннен, Лермонтовтан, Крыловтан жасаған аудармаларын ұлы Тұрағұл жинап, императорлық Россияның Географиялық қоғамының Семей бөлімшесі басып шығарды.
Өлеңдерінен көрініп тұрғандай Абай асқан поэтикалық қуаттың иесі, қазақ халқының мақтанышы болды. Абай сияқты халықтың рухани творчествосын осыншама жоғары көтерген қазақ ақыны әлі кездескен жоқ. Оның жылдың төрт мезгіліне арналған (көктем, жаз, күз, қыс) тамаша жырлары оны Еуропаның атақты ақындарының қатарына қосар еді.
1913 жылы «Қазақ» газетінің №39-41 сандарына, сол газеттің редакторы болған Ахмет Байтұрсынов «Қазақтың бас ақыны» атты көлемді мақала жариялаған болатын. Тіпті, бұл мақаланың өзі қазақтың бас ақыны туралы жазылған алғашқы кең көлемді мақала еді. Жалпы, Абайды елге кеңінен танытудың, зерттеудің, Абайтанудың басында осы алаштықтар тұрды. Мұрағат құжаттары Ұлы Абайға байланысты бірнеше тың деректерді жарыққа шығарды. Атап айтқанда, Абайдың үш әйелінен жиырма баласы болған. Балаларының бәріне өзі білім берген. Тек ұлдары емес, қыздары да орысша оқып, жаза білген. Өзі де білім-ғылыммен терең түрде айналысқан. Кітап, газет-журналдар жаздыртып алып отырған. Ауқатты тұрмыс құрып, 1000 жылқысы мен 2 000 қойы болған. Патша басшы шенеуніктері халық арасында көп жыл бойы патша өкіметіне қарсы үгіт-насихат жүргізеді деп сезіктеніп, оның жүріс-тұрысын аңдып, құпия тексеріс жүргізіп отырған.
Бұрынғы абайтанушылардың Абай ешқандай да билік қызметтер атқармаған, тек қана шығармашылықпен айналысқан деген жаңсақ пікірлері әдебиет пен бұқаралық ақпараттарда кең таралған болатын. Бұл пікір Кеңес үкіметінің саясаты бойынша таралып, Абайды тек бұқара халықтан шыққан ақын қылып көрсету үшін қолдан жасалған пікірлер деп тұжырым жасауға болады. Ал шындығында, Абай 16 жасынан бастап билікке араласқан. Атап айтқанда, 9 жыл бойы Шыңғыс болысын және 3 жыл бойы Мұқыр болысын басқарған. Алты жыл би болып сайланған. 1885 жылы Семей қаласынан 70 шақырым, Шар өзенінің жағасында, Қарамола деген жерде Павлодар, Қарқаралы, Семей және Өскемен уездері билерінің съезінде, Семей уезінің Шыңғыс болысының биі ретінде қатысқан Абай төбе би және съезд төрағасы болып сайланады. Осы съезде оның жетекшілігімен 96 баптан тұратын «Қарамола заңдары» деген атпен белгілі, сол заманға сәйкес әдет-ғұрып заңдары қабылданады. Заңды қабылдауға 40 болыстың беделді билері қатысқан. «Қарамола заңдары» Қазан қаласында қазақ және өзбек тілдерінде жарық көрген және Кеңес төңкерістеріне дейін кең көлемде қолданылған.
Бірнеше мың жыл бойы Еуразия көшпелілерінің жуан ортасында Алаш туының астында болған қазақ руларының өз бетімен мемлекет құрған уақыты – 15 ғасырдың ортасы. Керей мен Жәнібек хандардың кезінде мемлекеттік идеяның өміршеңдігі үшін күрескен қазақ рулары Қасым ханның тұсында мемлекетті нығайту, заң ережелерін бір қалыпқа келтіру, ішкі және сыртқы саяси ахуалға заңдарды ыңғайлау мәселесіне кірісті. Қазақ хандары әдет-ғұрып құқығының нормаларын жүйелеп жетілдіріп, қоғам талабына орай өзгертіп, оларға ресми сипат беріп отырды. Қасым ханның кезіндегі (1510-1523) «Қасым ханның қасқа жолы», Есім ханның кезіндегі (1598-1628) «Есім ханның ескі жолы», Тәуке ханның кезіндегі (1680-1718) «Жеті жарғы» атты заңдар жинағы – соның айғағы.
Міне, «Жеті жарғыдан» кейін қазақ даласында әдет-ғұрып құқық нормаларының жүйелеп жетілдірілген нұсқасы – «Қарамола заңдары». Бұл – қазақ билерінің ең ауқымды және соңғы қабылдаған әдетғұрып заңдары.
Ұлы Абай: «Бізге ата-бабаларымыздан мұра болып қалған заңдардың жиынтығын – Қасым салған қасқа жолды, Есім салған ескі жолды, Тәуке ханның «Жеті жарғысын» білу қажет» – деген.
фонд 64 оп.1 д.938)
Секретно Господину
Степному Генералъ-Губернатору.
На предложенный отъ 1 августа сего года за №124 имею честь представить Вашему Высокопревосходительству, что киргазъ Чингизской волости Ибрагимъ Кунанбаевъ имееть отъ роду 60 леть, женат на трехъ женахъ: отъ которыхъ имееть 20 человекъ детей: обладает сравнительно большим состояніемъ (около 1000 лошадей и 2000 баранов). Кунанбаевъ человекъ весьма развитой и умный: он служил два трехлетия біемъ. Три трехлетия управителем Чингизской волости, а за темъ, по назначенію отъ Правительства, прослужилъ три года Управителемъ Мукурской волости. Служба Кунанбаева отличалась разумнымъ управлениемъ исполнительностью, энергіею, преданностью Правительству и отсутствіемъ фанатизма. Один изъ сыновей Кунанбаева по окончаніи курса Михайловскаго Артиллерійскаго Училища былъ произведенъ въ офицеры и будучи на службе, умеръ въ Туркестанскомъ округе. Ныне замужняя дочь Кунанбаева окончила курсъ наукъ въ киргизскомъ интернате, все остальныя дети его пишут и читаютъ по-русски. Грамоте обучал ихъ отецъ. Кунанбаевъ весьма интересуется русской литературой, выписываетъ книги, газеты и журналы. Въ прежнее время онъ пользовался громаднымъ вліяніемъ среди инородческого населенія степи, но въ настоящее время вліяніе его далеко не то. Он постарелъ, отяжелелъ, вовсе не вмешивается въ киргизскіе дела. не принимает на себя руководительтства въ партіяхъ, хотя главари ихъ часто обращаются къ нему за советомъ.
Въ разговорахъ и сужденіяхъ своихъ съ лицами местной администраціи Кунанбаевъ обнаруживаетъ полное понимание государственныхъ интересовъ и правильные взгляды на культурную миссію нашего отечества въ Азіатскихъ владеніяхъ. Онъ съ негодованіемъ осуждает попытки мусульманъ фанатиковъ противодействовать Правительству въ его стремленеяхъ. Искренность высказываемого имъ убеждения, полагаю, достаточно доказывается его поведеніемъ.
Эти данные указывають, что Кунанбаевъ въ политическомъ отношеніи не внушаеть никакихъ опасений, и долженъ быть причисленъ къ числу лицъ вполне благонадежныхъ.
От Генерального штаба ГенералъМаіоръ Галкин (подпись) Чиновникъ Особыхъ Порученій (подпись).
Жұмағұл ШӨЖЕНОВ, публицист, ағыбайтанушы, өлкетанушы.
(Жалғасы бар).
