Қазақстандықтардың 28%-дан астамы «Конституцияны – тірі организм» санайды

1995 жылдың 30 тамы­зында бүкілхалықтық ре­фе­рендум арқылы қабыл­данған Конституция – хал­қымыздың еркі мен ел болуға деген асқақ арманы­ның заңды көрінісі. Биыл Ата Заңымызға – 30 жыл. Осы кезеңде еліміз талай сындарлы сәттер мен маңызды реформаларды бастан өткеріп, құқықтық мемлекет ретінде қалыптасу жолында нық қадам басты. Бұл мерейлі дата – барша қа­зақстандықтар үшін ерек­ше маңызға ие. Осыған орай біз академик Е.Бөкетов атындағы Қарағанды ұлттық зерттеу университетінің «Мемлекет және құқық теориясы мен тарихы» кафедрасының меңгерушісі, заң ғылымдарының кандидаты, профессор Қуат Мусинмен сұхбаттасып, Ата Заңымыздың ел дамуындағы рөлі мен болашағы жайлы сұхбат құрдық.

– Қуат Саниязданұлы, осы 30 жыл ішінде, Ата Заңымыз ел дамуының қандай тарихи кезеңдерін айқындап, қандай сындарлы сәттерде жолбасшы бола алды деп ойлайсыз?

– Бұл 30 жыл Конституцияның мемлекеттің тұрақтылығы мен дамуында іргетасы болғанын көрсетеді. ҚР Конс­титуциясы 1995 жылғы 30 тамызда рес­публикалық референдумда қабылданып, бірден елдің құқықтық негізіне айналды. Келесі жылдары негізгі заң бірнеше рет өзгертулерге ұшырап, әр өзгеріс сол дәуірдің қоғамдық талаптары мен даму кезеңіне сәйкес әрекет етті. Мысалы, 1998 жылы президент пен депутат өкілетіне қатысты түзетулер енгізіліп, олардың мерзімі ұзарды, депутаттар саны артты. 2007 жылы партиялық тізім жүйесі енгізіліп, парламенттің заң шығарушы және бақылау өкілеттері күшейтілді, билік тармақтары арасында тепе-теңдік орнатылды. Ал, 2022 жылғы референдум аясындағы реформалар «Жаңа Қазақстан» идеясына сай суперпрезиденттік жүйеден парламентарлық республикаға бет бұруға бағытталды. Конституцияның бір бөлігі түбегейлі жаңартылып, өлім жазасы алып тасталып, Конституциялық Сот қайта құрылды, туыстарына қызметке тыйым салынды. Осылайша Ата Заңымыз еркін нарыққа көшу, саяси жүйені демократияландыру және биліктің тармақталуын дамыту секілді маңызды кезеңдерді заңдық тұрғыда бекітіп, мемлекеттілікті нығайтудың заңдық базасын қалыптастырды.

– 2022 жылғы референдум арқылы Конституцияға ауқымды өзгерістер енгізілді. Бұл өзгерістердің қажеттілігі бұрыннан пісіп-жетілген тарихи талап па, әлде жаңа саяси-әлеуметтік жағдайлардың туындысы ретінде қарастыруға бола ма?

– 2022 жылғы конституциялық реформа – іргелі саяси жаңғырудың жалғасы әрі жаңа кезеңнің сұранысы болды. Осы референдумда түзетулердің мақсаты – суперпрезиденттік басқарудан бас тартып, билікті монополиядан арылту еді. Яғни, бір жағынан, ол елімізде ұзақ уақыт талқыланып келе жатқан өзгеріс­терді (президенттік мерзімдерді шектеу, парламент рөлін арттыру секілді) нақты жүзеге асыру қажеттілігінің нәтижесі болса, екінші жағынан, 2022 жылғы жағдайдың, халық талабы мен саяси ахуалдың туындысы болды. Қоғамдық сауалнама деректері бойынша қазақстандықтардың 28%-дан астамы «Конституция – тірі организм» деп, оның заман талабына қарай өзгеруі керектігін айтты. Сонымен қатар, сарапшылардың көпшілігі де бұл реформаны қолдады: сауалнамаға қатысқан сарапшылардың 80%-ы өзгерістерді толық қолдағанын мәлімдеді. Мұның өзі өзгерістердің тек тарихи дайындықтан ғана емес, қазіргі әлеуметтік-саяси ахуал мен даму стратегиясынан туғанын айқын көрсетеді.
Конституцияға түзетулер енгізу – заңды үрдіс және оның басты мақсаты – мемлекеттің өзгеріп жатқан талаптарына жауап беру. Заң ғылымында бұл құжат жиі «тірі организм» деп аталады, сондықтан, дәстүрлі консервативті институттардан гөрі оның икемді болуы жөн саналады.

– Соңғы конституциялық реформалар ел басқару жүйесіндегі өкілеттіктерді қайта қарауға, азаматтардың басқару ісіне қатысу үлесін арттыруға бағытталды. Осы өзгерістер елімізді шынайы демократиялық жолға түсіре алды ма?

– Бұл реформалардың негізгі идеясы – биліктің барлық тармағына жаңа рөлдер беру және халықтың құқықтық бақылауын күшейту болды. Шынайы демократиялық жолға бет бұру үшін өзгерістер шынайы атқарылды: Мәжілістің құрамы аралас сайлау жүйесіне ауысты (69 депутат партиялық тізім бойынша, 29 – жеке округтен сайланады), бұл тәуелсіз кандидаттардың да Парламентке келуіне мүмкіндік ашады. Ауыл әкімдерін сайлау, депутаттарды кері шақыру тәрізді тетік енгізіліп, партия мүшелігінің төменгі шегі азайтылды, әйелдер мен жастарға 30%-дық квота бекітілді – бәрі көппартиялықты дамытуды көздейді. Сонымен қатар, Президенттің мүмкіндіктері белгілі мерзіммен шектеліп, жауапты Үкімет құрылды – бұл биліктің орталықсыздануын қамтамасыз етеді. Конституциялық Соттың құрылуы және парламенттік өкілеттіктердің кеңейтілуі де демократиялық институттарды нығайтуға бағытталған нақты қадамдар. Шенеу­ніктер мәжіліс алдында жауап беретін болды, сайлаулар мен сайлану құқықтары кеңейді – барлығы реформалар басталғаннан бері ел үдемелі демократиялану жолына түскені туралы пікірді қолдайды. Мысалы, Конституцияның 30 жылдығына арналған ҚСЗИ кеңесінде айтылғандай, 2022 жылғы реформалар – мемлекеттік және саяси жүйені кешенді жаңғыртудағы маңызды белес болды. Әрине, бұл жолда әлі ілгерілеу керек, бірақ енгізілген өзгеріс­тер елімізді демократияландыруға бағыт алды деуге болады.

– Парламенттің рөлін арттыру, Конс­титуциялық Сот институтының қайта құрылуы – заң үстемдігін күшейтуге бағытталған нақты қа­дамдар. Осы реформалардың қо­ғамдағы әділдік пен сенім деңгейіне әсері қандай болады деп күтесіз?

– Заң үстемдігін ұтымды нығайту арқылы қоғамда әділдік пен сенім артады деп күтілуде. Конституциялық Соттың қайта құрылуы – осы үрдістің басты бөлігі: ол азаматтарға, Адам құқықтары жөніндегі уәкілге және Бас прокурорға заңдардың Конституцияға сәйкестігін тексеру үшін тікелей жүгінуге мүмкіндік береді. Конституциялық Сот әр шешімі арқылы заңдардың үстемдігін қамтамасыз етіп, билік пен қоғам арасындағы сенімді нығайтады. Яғни, енді кез келген азамат Конституциялық Сотқа шағымданып, өз конституциялық құқығын қорғауға мүмкіндік алды. ҚСЗИ жүргізген соңғы әлеуметтік сауалнама нәтижелерінде азаматтардың 76% Конституция ережелерімен таныс екенін көрсетсе, олардың басым бөлігі конституциялық өзгерістерді заң үстемдігін нығайту қадамы деп қабылдап отыр.

– Ата Заңда билік тармақтары арасындағы тепе-теңдік принципі қалай көрініс тапты? Соңғы өзгерістер бұл тепе-теңдікті нығайтты ма?

– Қазақстан Конституциясының 3-бабының 4-тармағында «республикадағы мемлекеттік билік заң шығарушы, атқарушы және сот тармақтарына бөлінеді, олардың арасында тежемелік-теңдестік жүйесі пайдаланылады» деп нақты жазылған. Яғни билік бөліну қағидасы Ата Заңда айқын белгіленген. Ал, соңғы өзгеріс­тер осы тепе-теңдікті одан әрі нығайтты деп айтуға болады. Ең алдымен, Президенттің өкілеті бір мерзіммен шектеліп, оның кейбір құқықтары Парламент пен жергілікті өзін-өзі басқару органдарына берілді. Мәжілістің бақылау функциялары мен заң шығару үдерісі күшейтілді: енді премьер-министр кандидатурасы парламентпен келісіліп бекітіледі, ауыл әкімдері мен басқа жергілікті лауазымдарға тікелей сайлау енгізілді. Бұл биліктің бір орталыққа шоғырлануын болдырмай, тармақтар арасында жауапкершіліктің тең бөлінуін көздеген.

– Конституциялық өзгерістер халық пен билік арасындағы диалог мәдениетін қалыптастыруға ықпал етті деп есептейсіз бе? Азаматтық қоғамның белсенділігіне қандай серпін берілді?

– Иә, жүргізілген реформалар халық пен билік арасындағы диалогтың жаңа форматтарын қалыптастыруға ықпал етті. 2022 жылы Президент бастамасымен құрылған Ұлттық құрылтай – енді қоғамның кең ауқымды пікірін тыңдайтын бас­ты ұлттық диалог алаңына айналды. Құрылтайға ғылым, білім, мәдениет пен спорт, БАҚ, үкіметтік емес ұйымдар және азаматтық қоғам жетекшілері кірген, ал, оның отырыстарында мемлекеттік және қоғамдық сарапшылардың пікір алмасуына жағдай жасалады. Бұл платформа халық талаптарын талқылау және шешім қабылдау процесіне енгізуге көмектеседі, нәтижесінде билік пен қоғам арасындағы байланыс күшейді.
Сондай-ақ, «қоғамдық келісім» және «сенім кеңесі» сияқты жаңа форматтардың енгізілуі азаматтық бастамаларды диалог алаңына айналдырып, белсенділікті ынталандырды. Нәтижесінде, реформалар адамдар мен билік арасындағы ашық әрі сындарлы қарым-қатынастың дамуына серпін беріп, азаматтық қоғамның саяси процесс пен шешім қабылдауға әсер ету мүмкіндігін кеңейтті деуге болады.

– Қазақстанның Конституциялық моделі халықаралық аренада қалай бағалануға лайық?

– Халықаралық деңгейде Қазақстанның конституциялық жүйесі бірегей жә­не айрықша деп танылады, алайда, оны классикалық демократиялық үлгіге жатқызу қиын. Конституцияны ке­зең-кезеңмен өзгертіп, қоғам талабын ескеру ісі біраз елдерге үлгі болып отыр. Қазақстандық модельдің басты ерек­шелігі – этникалық біртұтастықты, тұрақтылықты сақтай отырып, билікті қатаң орталықсыздандыруға талпынуы. Бірқатар көршілес мемлекеттер мен дамушы елдер біздей татулық пен өкіметтік өзгерістерді үйлестіруді өз тәжірибесіне қолданып көруде. Әсіресе, Қазақстанның аумақтық-этникалық құрылымы ұқсас кең аймақ елдері үшін бұл үлгі қызықты болуы мүмкін. Бірақ, халықаралық аренада біз толық демократиялық толқынмен есептелмейміз – көп сарапшылар елдегі саяси бәсекелестіктің шектеулі екенін, сондықтан, біздің модельді қайталау күрделі екенін айтады. Қорыта айтқанда, Қазақстанның конституциялық моделі – тұрғындардың тыныштық пен дамуына кепілдік берген тәжірибе. Бұл тәжірибе шығыс пен батыстың арасына ұқсас бірегей синтез ретінде қарастырылады: оның ішінде, заң үстемдігі мен әлеуметтік орнықтылық белгілері айқын. Сондықтан, Қазақстанның тәжірибесі белгілі бір халықтармен тыныштық пен өзгерістерді тепе-тең жүргізуге мұқтаж елдерге үлгі болуы мүмкін, бірақ оның толық жаһандық үлгі ретінде қабылдануы үшін алда тағы талай терең демократиялық қадамдар жасау қажет екенін атап өту керек. Қазіргі уақытта біздің басты міндет – ішкі жаңаруымызды жалғастыра отырып, басқа елдермен тәжірибе алмасу арқылы Конституциямыздың әлеуетін кеңейтіп, халықаралық деңгейде беделін арттыру болмақ.

– Уақыт тауып, тұщымды әңгіме өрбіткеніңізге көп рахмет!

Сұхбаттасқан Жәлел ШАЛҚАР,
«Ortalyq Qazaqstan»