«Атом өнеркәсібі саласында тәжірибесі бай елміз»

АЭС құрылысының қауіпсіздігі мен тиімділігі туралы аз айтылып, кем жазылып жатқан жоқ. Сонда да наразы топтың «Қазақстан – бұл салада тәжірибесіз ел», «Маман тапшы», «Атом тарихындағы алапат апаттар қайталанса ше?», «Радиоактивті қалдықтар зардабын шегетін боламыз» деген мазмұндағы уәжі толастар емес. Халық көкейіндегі осы сұрақтарға нақты жауап алу үшін атом саласының тәжірибелі сарапшысы Зурият Сәндібиқызы Сауатовамен сұхбаттасқан едік…

– Ядролық технология маманы ретінде, Қазақстандағы ядролық физика ғылымының деңгейіне баға беріп кетсеңіз…

– Қазақстанның кеңестік дәуірден бастау алатын ядролық ғылым мен технологиялар саласында бай тәжірибесі бар. Елде ядролық физика, реакторлық технологиялар және радиациялық қауіпсіздік саласындағы зерттеулермен айналысатын Қазақстан Республикасының Ұлттық ядролық орталығы (ҚР ҰЯО) және Ядролық физика институты сияқты ғылыми-зерттеу мекемелері мен ұйымдары жұмыс істейді.

Ғылыми зерттеулерге арналған техникалық база, жаңартылған зерттеу реакторлары мен алдыңғы қатарлы университеттерде ядролық технологиялар саласындағы жоғары білікті мамандарды даярлау үшін тамаша жағдайлар жасалған. Мұның барлығы Қазақстанға уран өндіру саласындағы көшбасшылық позициясын сақтап қана қоймай, өз энергетикалық қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін атом энергетикасын дамытуға зор мүмкіндік береді және біздің елді жаһандық ядролық ғылым мен технологияда маңызды «ойыншы» ретінде танытады.

Сондай-ақ, Қазақстан Атом энергиясы жөніндегі халықаралық агенттікпен (МАГАТЭ), әлемдік жетекші ғылыми мекемелермен бірге ынтымақтастықты дамыта отырып, халықаралық ғылыми жобаларға белсенді қатысады.

Осылайша, Қазақстан ядролық-физика ғылымын одан әрі дамыту үшін күшті ғылыми база мен әлеуетке ие. Бұл мүмкіндіктер елдің экономикалық және технологиялық тәуелсіздігін нығайтудың негізгі факторы болуы мүмкін.

– АЭС құрылысы туралы ашық талқылау басталғалы жаппай халық атом саласының маманына айналып кеткен секілді. Бізде осы саланың халықаралық деңгейде қызмет атқарып жүрген мамандары бар ма?

– Шынында да, АЭС салу – бұл атом энергетикасы саласындағы терең білім мен тәжірибені қажет ететін күрделі және сан қырлы мәселе. Жаппай талқылаулар кейде барлығы осы саланың маманы болды деген елес тудырса да, іс жүзінде АЭС-ті жобалау, салу және пайдалану – бұл тек жоғары білікті мамандар шеше алатын міндеттер.

Әрине, атом саласында халықаралық деңгейдегі қазақстандық мамандар бар. Қазақстандық ядролық ғылым мен атом өнеркәсібі көптеген жылдар бойы белсенді дамып келеді және әлемдік ұйымдармен және компаниялармен тығыз өзара іс-қимыл жасайды. Мысалы, Қазақстан – әлемдік уран нарығындағы басты «ойыншы», әрі осы стратегиялық маңызды материалдың ірі өндірушісі болып табылады. Уран өндіруде, қайта өңдеуде және оны ядролық энергетикада қолдануда жұмыс істейтін мамандар халықаралық бағдарламалар мен жобаларға белсенді қатысады.

Сондай-ақ, қазақстандық мамандар МАГАТЭ-де жұмыс істейді, халықаралық ұйымдарда тағылымдамадан өтеді. Бұл қазақстандық мамандарға тәжірибе алмасуға және атом саласында қауіпсіздік пен реттеудің халықаралық стандарттарын әзірлеуге қатысуға мүмкіндік береді. Қазақстанның Ұлттық ядролық орталығы және Ядролық физика институты сияқты ұлттық институттар жетекші мамандарды тарта отырып, жаңа технологияларды зерттеу мен әзірлеудің жоғары деңгейін қолдайды.

Сонымен қатар, МАГАТЭ жетекшілігімен орналастырылған Халықаралық төмен байытылған уран банкі елдің ядролық қауіпсіздік саласындағы халықаралық бастамаларға қалай қатыса алатындығының мысалы болып табылады.

Көптеген қазақстандық ғалымдар мен инженерлер шетелде білім алады, халықаралық конференциялар мен жобаларға қатысады, бұл олардың біліктілігін әлемдік деңгейге көтеруге ықпал етеді. Бұл мамандар ядролық технологияларды қауіпсіз және тиімді пайдалану үшін сараптамалық білім мен тәжірибе ұсына отырып, Қазақстанда да, одан тыс жерлерде де жұмыс істеуге дайын.

Осылайша, Қазақстанда халықаралық деңгейде жұмыс істейтін мамандар жеткілікті, олардың біліктілігі мен тәжірибесі атом энергетикасы саласындағы жобаларды, соның ішінде АЭС құрылысын табысты іске асырудың маңызды факторы болып табылады.

– Адамзат атомды игеру тарихында бірнеше ірі апаттардың орын алғаны белгілі. Қазақстандықтардың алаңдап отырғаны да – осы мәселе. Ал, қазір сол апаттардың дені адам факторы салдарынан орын алған деген пікір айтылуда. Яғни, мамандардың салғырттығы… Осы пікірмен Сіз келісесіз бе?

– Әрине, атом энергетикасы саласында, әсіресе Чернобыль мен Фукусима сияқты ірі апаттардың тарихын ескере отырып, халық арасында үлкен наразылық пен алаңдаушылық тудырып отырғанына мән беруіміз керек. Бұл апаттардың әрқайсысының өзіндік ерекше себептері болғанын түсіну маңызды. Ал, адам факторы айрықша рөл атқарғанымен, барлық себептерді тек мамандардың немқұрайлылығына дейін төмендетуге болмайды.

Атом станцияларындағы үлкен апаттар, әдетте, көптеген факторлардың жиынтығынан туындайды. Мәселен, техникалық ақаулар, дизайндағы кемшіліктер, басқару қателіктері және кейбір жағдайларда тәуекелдерді бағаламау. Мысалы, Чернобыль апатын алайық, бұл реактордың жобалық кемшіліктерімен, операторлардың қате әрекеттері салдарынан және сол кезде жеткілікті қауіпсіздік мәдениетінің болмауымен байланысты болды. Фукусима апаты болған жағдайда, табиғи апат – жер сілкінісі мен цунами шешуші рөл атқарды, оған станция толық дайын болмады.

Адам факторына келетін болсақ, иә, ол кез келген басқа технологиялық сала сияқты апаттарда рөл атқара алады. Көп жағдайда қателіктер немқұрайлылықтан емес, жүйелік мәселелерден, дайындықтың жеткіліксіздігінен немесе тиісті бақылау мен қауіпсіздіктің болмауынан болады. Қазіргі атом энергетикасы кадрларды даярлауға және дайындауға, қауіпсіздік хаттамаларын үнемі жетілдіруге және қателіктердің алдын алу және тәуекелдерді азайту үшін ең озық технологияларды қолдануға үлкен мән береді.

Өткен апаттардан кейін халықаралық қауымдастық пен ұлттық реттеушілер қатаң қауіпсіздік стандарттары мен хаттамаларын жасады. Атом энергетикасы бүгінде ең жоғары реттелетін салалардың біріне айналды және АЭС-ты пайдалануға байланысты барлық әрекеттер адам факторының әсерін азайту үшін мұқият бақыланады.

Қазақстанда басқа елдердегідей, атом объектілерін салу және пайдалану кезінде апатты жағдайлардың алдын алуға бағытталған халықаралық стандарттар мен қауіпсіздік хаттамалары қолданылады. Қазіргі заманғы қауіпсіздік жүйелері көп деңгейлі қорғаныс пен автоматты жауап беру жүйелерін қамтиды, бұл адами фактор тарапынан болатын қателік қаупін айтарлықтай төмендетеді.

Осылайша, апаттарда адам факторы рөл атқаруы мүмкін болса да, оны азайту үшін қазіргі атом энергетикасында барлық күш-жігер жұмсалатынын түсіну маңызды. Заманауи технологиялар, қауіпсіздіктің қатаң стандарттары және мамандарды даярлау АЭС-ты пайдалануға байланысты кез келген қауіпсіздік тәуекелдерін болдырмауға бағытталған.

– Семей полигоны мен Чернобыль апатынан шошынып қалған халық атомның адам денсаулығына зияны туралы наразы пікірлерін қарша боратуда. Әсіресе, радиоактивті қалдықтар туралы ерекше алаңдайды. Сала маманының салмақты уәжін тыңдасақ…

– Семей полигоны мен Чернобыль апатына байланысты қайғылы оқиғаларды ескере отырып, халықтың алаңдау­шылығын түсінемін. Тарихи тәжірибе атом энергетикасын қабылдауда із қалдырды. Алайда, әскери мақсаттарға байланысты ядролық сынақтар мен атом энергиясын бейбіт мақсатта пайдалануды, соның ішінде АЭС-та электр энергиясын өндіруді ажырату маңызды.

Біріншіден, қазіргі атом электр станциялары бірнеше онжылдықтар бұрын салынған станциялардан түбегейлі ерекшеленеді. Технология бір қадам алға жылжыды және бүгінгі таңда АЭС апаттар мен радиацияның ағып кету қаупін азайтатын ең озық қауіпсіздік жүйелерін қолдана отырып салынуда. Чернобыль сияқты қайғылы оқиғалардан кейін халықаралық қауымдастық пен реттеушілер атом станцияларының қауіпсіздігін едәуір арттыратын қатаң талаптар мен стандарттарды енгізді. Қазіргі заманғы атом электр станциялары жүйенің құрамдас бөліктерінің бірі істен шыққан жағдайда да, қауіпсіздіктің басқа қабаттары апатты салдардың алдын алуын қамтамасыз ететін бірнеше қорғаныс деңгейлерімен жобаланған.

Радиоактивті қалдықтарға келетін болсақ, бұл – өте маңызды және өзекті мәселе. Дегенмен, бүгінде радиоактивті қалдықтарды қауіпсіз басқарудың тиімді технологиялары бар екенін атап өткен жөн. Әлемде арнайы жабдықталған қоймаларда терең көму сияқты қалдықтарды ұзақ уақыт сақтау және кәдеге жарату әдістері жасалуда және қолданылуда. Бұл қоймалар мыңдаған жылдар бойы қоршаған ортаға радиоактивті заттардың түсуін болдырмау үшін жасалған. Бұдан басқа, дамыған ядролық бағдарламалары бар елдер, соның ішінде Қазақстан да тәжірибе алмасу және қалдықтарды кәдеге жарату әдістерін жақсарту үшін халықаралық ұйымдармен ынтымақтастықта жұмыс істейді.

Атом энергетикасын қолдаудың маңыз­ды дәлелі – оның парниктік газдар шығарындылары бойынша экологиялық қауіпсіздігі. Көмір электр станцияларынан айырмашылығы, атом электр станциялары атмосфераға көмірқышқыл газын іс жүзінде шығармайды. Бұл атом энергетикасын климаттың өзгеруімен күресу контексінде өте тартымды етеді. Климаттың өзгеруі жаһандық қауіп екенін ескере отырып, атом энергиясы бұл мәселені шешудің маңызды бөлігі болуы мүмкін.

Сондай-ақ, Қазақстан әлемдегі уранның ірі өндірушісі бола отырып, қауіпсіз атом энергетикасын дамыту үшін бірегей мүмкіндіктерге ие екенін атап өткен жөн. Өзінің инфрақұрылымы мен технологияларын дамыта отырып, Қазақстан өзінің энергетикалық қажеттіліктерін қамтамасыз етіп қана қоймай, экономиканың жоғары технологиялық секторын дамытып, жаңа жұмыс орындарын ашып, мамандардың біліктілігін арттыра алады.

Осылайша, қазіргі заманғы АЭС қауіпсіздіктің қатаң халықаралық стандарттарына сәйкес келетін қауіпсіз және жоғары тиімді қондырғылар болып табылады. Бүгінгі таңда радиоактивті қалдықтарды басқару озық технологияларды қолдану арқылы бақыланады. Сонымен қатар, адам денсаулығы мен қоршаған ортаға ықтимал қауіптерді азайтады. Қазіргі атом энергетикасы – бұл жаһандық энергетикалық және экологиялық мәселелерді шешуге көмектесетін таза және сенімді энергия көзі. Яғни, АЭС құрылысынан мұнша қауіптеніп, сонша алаңдауға еш негіз жоқ.

Уақыт тауып, сауалдарымызға нақты жауап бергеніңіз үшін рахмет!

Сұхбаттасқан Ерсін МҰСАБЕК.