Қаздауысты Қазыбек

    Биыл Қаздауысты Қазыбек бидің туғанына 350 жыл толады. Ұлт көсемінің біріне айналған кемеңгерге деген жұрт ықыласын таныту үшін көрнекті қаламгердің осы мақаласын ұсынып отырмыз.

Қаздауысты Қазыбектің кіндік қаны тамған топырағы, туған мекен-жайы ешбір хат-шотта сақталмаған. Долбармен жобалап даңқты бабамызды Сыр бойында туыпты деп нақтылап айта алмай, жалпылап көрсетіп кетіп отырмыз. Өйткені, ХVII ғасырдың екінші жартысында Жоңғар хандығының басым түсіп отырған шабуылының әсерінен ата қонысынан ығысқан қазақ жұртының Алтай мен Арқаны еріксіз тастап, Сыр бойы мен Қаратау өңіріне жөңкіле құйылғаны тарихтан мәлім. Қаздауысты Қазыбек те біздің есебіміз бойынша да, бірнеше тарихи жазба деректердің көрсетуі бойынша да 1667 жылы сол өңірде туып, 1764 жылы тоқсан жеті жасында дүниеден өткен екен.

Қазыбектің асыл сүйегі – Орта жүз Арғын ішіндегі Қаракесек (Болатқожа). Қазыбектің өз әкесі – Келдібек, ұлы әкесі, яғни, атасы Абыз атанған Шаншар. Бабасы – Бұлбұл. Шетінен тілге шешен, сөзге ұйыған, уәжге тоқтаған біліктілер болыпты бұлар. Қазыбектің атасы Шаншардың ескіше көп оқып, көп тоқып, төңірегіне ақыл-кеңесімен, үлгі-өнегесімен ерекшеленіп Абыз атануы да тегін емес.

Қазыбектің анасы – Тоқмейіл. Қазыбек – осы Тоқмейілден туған алты баланың ең үлкені екен. Тоқмейілдің әкесі Сүлеймен деген кісі осынау ғұлама жанмен көрші болу үшін қасына әдейілеп көшіп келмесе, Келдібек пен Тоқмейілдің бір-бірімен кездесуі, отау құруы жайындағы ел аузында аңыз болған хикая таралмас па еді, халықтың кемеңгер көсемі болған Қаздауысты Қазыбек өмірге келмес пе еді. Әрине, себепке себеп десек те, талғампаз тағдырдың кей-кейде қиыннан қиыстырып, алысты жақындатып, болмасты болдыртып, осындай бір құдіреттерді жасай алатынына таң қалмасқа және болмайды. Қалай десек те, 1667 жылы шыр еткен іңгәсімен дүние есігін ашқан нәресте – өсе келе Үйсін Төле бимен, Алшын Әйтеке бимен терезесін теңестіріп, қазақ халқының кемеңгер үш биінің бірі – Қаздауысты Қазыбекке айналып еді.

Қазыбектің ат жалын тартып мінген тұсы халқының қиын-қыстау тағдырымен дөп келгендіктен жүйрік мініп, сұлу киініп, бұла тірлік кеше алмаған ол. Әрине, бедеу мінгізіп, бүлде кигізіп, нөкер ертем десе, қызды ауылдың сыртында түн күзетіп, торғын шапан жамылған бұлықсыған бойжеткенді оңаша құшам десе, әке дәулеті жетер де еді. Бірақ, есі кіргеннен ел бетіндегі мұңды танып, біліп өскен елгезек жігіт сол мұңды ел бетінен қууды, сол мұң торлаған ел жүзіне күлкі шырайын енгізуді өмірлік мақсат қып алған ғой. Содан да ол ел келесіне ерте араласып, ел дауын шешуді өз басына ғұмырлық міндет етіп еншілеп алып, ел бірлігін сақтаудың төте жолына тайсалмай түсіп кеткен-ді.

Бала би деген аттан дана би деген атаққа дейін көтерілген Қазыбектің ғұмыр жолы ХVII-ХVІІІ ғасырлардағы қазақ хал­қының аса бір қилы қезең, дүрбелең шытырман оқиғаларымен тікелей байланысты.

1680 жылы Қазыбек он үш жасқа толғанда кейінде әз Тәуке атанған Тәуке қазақ хандығының тағына отырып еді. Есім ханның кезінде “Алты Алаш” атанып: қазақтың үш жүзі мен ноғай, башқұрт, өзбекті құраған қазақ даласындағы хандықтың бірлігі әлсіреп, ноғай, башқұрт, өзбек одақтары ыдырап, енді “төрт алаш” атауымен үш жүзге қырғыз ұлысы қосылып, Тәукенің қол астына жиналып қалған еді. Осы төрт алаштың басына төрт биді – Ұлы жүзге Төлені, Орта жүзге Қазыбекті, Кіші жүзге Әйтекені және қырғыз биін қырғыз ұлысына қойып, солар арқылы ел басқару тізгінін өз қолында ұстап отырған.

Тәуке тұсында қазақтың шығыстағы көршісі – Жоңғария фашистік-феодалдық хандығының негізгі халқы – ойраттар ат арқасын құрғатпай жиі шабуылдап тұрған ғой. Бірде ойрат, бірде қазақ жеңіп ит-жығыс түсіп жатқан жерде елшіліктің, мәмілегерліктің ықпалы мол болады. Сондайда атақты үш бидің еңбегі ерекше сіңген.

1710-1711 жылдары қазақ-ойрат шабуылдары кезінде қазақтар ойратты біраз тықсырып, сәл де болса үстемдеу шығыпты. Осыдан кейін Жоңғар хандығы бұрынғыдай өршуін тежеп, бітімшілікке шақырғаны тарихтан аян. Осы бітімшілікке барған елшіліктің ішінде Қазыбек би де болған деп кесіп айтпасақ та, болжауға әбден ретіміз бар. Ұзақ ғұмырында Жоңғария хандығына елшілік, бітімшілік, мәмілегерлік міндетпен үш рет барған Қаздауысты Қазыбек нақ сол жылдарда ойраттарда болуға тиіс. Әрине, дәл осы елшілік жөнінде жазылған құжаттың әзірше жоқтығын ескерсек, ел аузындағы аңыз-әңгімелер шындық сүрлеуіне бастар бірден-бір адастырмас шиыр. Ендеше осы аңыз, хикаяларды салыстырып, салмақтап, екшеп байқап, содан соң ақиқатқа сәйкес, ұғымға лайықты жобаларын оқырман талғамына ұсынуға болар деп ұйғардық.

Бір аңыз былай көсіледі.

Қанды қырғын ұрыстан кейін бейбітшілік жолмен бітімге келу үшін қазақ пен ойрат бір-біріне мәмілегер елшілік жібермек болады.

Жоңғария хонтайшысы (сірә Цеван-Рабтан болса керек) “Қазақтың атақты үш биінің бірі келсін. Аузынан сөзі, қойнынан бөзі түсіп тұрған иісалмас біреу келсе, бітім болмайды” деп қолқа салады. Осы хабарды естіген үш би қырандай дүр сілкініп, әрқайсысы да бармаққа ниет қылған екен.

Төрде отырған Төкең екі биге кезек қарап, екі етегін қымтанып, екі иығын қомданып қойып, тамағын қырнапты:

– Уай, қос інім, қос шырағым! Аға боп алдарыңа түсейін деп тұрмын. Ағаң – алдыңдағы әуелеп өскен дарағың. Інің – қанатың мен құйрығың, қайрап салар жарағың. Артымда сендер бар да қанат жайып самғармын, алдаспанды сермермін. Дауласқанды жайғармын, жауласқанды жерлермін. Мен барайын бұл жолға! – депті.

Сонда Әйтеке жай оғындай жарқ етіп, жайраң қағып, шапшаңдық танытыпты.

– Уай, Төкем! “Аға – бордан, іні – зордан” демей ме?. “Іні – найза, аға – қорған” демей ме. Арқамды қорғанға тіремеймін бе, найзамды ерсілі-қарсылы іремеймін бе? Жағаласқанды жапырып, дауымды аршып, күремеймін бе? Менің баруым жөн емес пе? – дейді ғой.

Сол кезде коңыр қаздың даусындай даусын бір жотадан екінші жотаға асыра саңқылдай Қазыбек есіліп кетіпті.

– Уай, асыл ағам! Уай, асқақ інім! Ағасы бардың жағасы бар емес пе? Жағасы бардың тоқсан пәледен сақтар панасы бар емес пе? Інісі бардың тынысы бар емес пе? Тынысы бардың елде – ырысы, жауда – ұрысы, дауда жұмысы бар емес пе?

Екі би үнсіз бас шұлғып, бірақ тіл қатып, ләм дей қоймапты. Қаздауысты Қазыбек енді Төле биге еңсеріле бұрылыпты.

– Бүтін билікке Төле жеткен, бүтін хандыққа Есім жеткен. Қазақта хандыққа жолсыз таласқандар болғанымен, билікке жөнсіз таласқандар болған емес. Ендеше, әділ би, әділетін өзің айт: аттың басы күшті ме, белі күшті ме, құйрығы күшті ме?

– Шырағым Қазыбек, жол бастайды әманда омырауы жүйріктің. Бөгелекті қуарда пайдасы мол құйрықтың. Аттың белі қызметті көп қылар, саған кепті кезегі осы жолғы бұйрықтың. Жай онда қолыңды!

Атасызға ата бол!

Батасызға бата бол!

Арып-ашқан қаріптің,

Жел жағына жота бол!

Панасызға пана бол,

Кек сақтамас бала бол!

Дос сүйініп, қас сыйлар,

Асу бермес дана бол! –

деп батасын беріп, аттандырып салыпты.

Хош. Қазақтан келген елшілерді сынау үшін хонтайшы қарапайым киініп, белін жіппен буынып, түсіне кәрілік сипат өң беріп, жотасына бөстек-өркеш өңгеріп, Қазыбектер түскен үйге келеді. Әңгімеден әңгіме туындап, бара-бара сұрақ-жауап додасы басталып кетеді.

– Әуелінде не бар? Ортасында не бар? Ақырында не бар? – деп бүкір кейпіндегі хонтайшы Қазыбекке шаншыла қарайды.

– Арға мінәжат етілсе, барға қанағат етілсе, әуелінде ынтымақ, ортасында береке, артында шүкірлік тұрмас па, – деп Қазыбек бір түйіп қойыпты.

– Аспан мен жердің арасы қаншалық жол? – деп “бүкір” хонтайшы қыңырая қадалыпты.

– Бір-ақ шақырым жол ғана. Олай дейтінім, ешкім аспан мен жердің арасын құлаштап өлшеген жоқ, қадамдап басқан жоқ. Күн күркіреп жауғанда, ел дүрлігіп сасатын, құлақтарын басатын. Сонда күн күркірі шақырым жерден жететін. Кемпірқосақ құрылып, аспан мен жерді табыстырып кететін. Доғаланған иіні шақырымдай-ақ жерден өтетін, – деп Қазекең тағы бір қайырып тастапты.

– Батыс пен шығыстың арасы қаншалық жер? – деп кірпіше жиырылған хонтайшы кіржие қалыпты.

– Небәрі күншілік жер ғана. Олай дейтінім, азанда шығыстан атқан күн ымыртта батысқа шаршап батады. Күншілік жер жүріп өтіп ұясында қалжырап жатады. Ал кереметті көзбен көрген, шығыс пен батыстың арасында зымыраған күнге ерген адамзатты естіген емеспін, – деп соңғы рет кесіп түскенде, хонтайшы үн-түнсіз шығып жүре беріпті.

Содан көп кешікпей келіссөз басталып кеткен ғой.

“Біз қазақ деген мал баққан елміз, бірақ ешкімге соқтықпай жай жатқан елміз” деп басталатын атақты дауын Қаздауысты Қазыбек бабамыз дәл осы сапарында айтуы да мүмкін деген пікірді қостағымыз бар. Не десек те, осы елшілік екі елдің арасындағы дау-жанжалды бейбіт жолмен тындырып, бітім тапқызып, екі елдің жер шебін белгілетсе керек.

Халық тағдырының қиын-қыстау шағында, ел өмірінің аса қиын кезеңінде шұғыл жасалатын құбылыстар – төңкерістер, өзгерістер, реформалар әр заманда сол халықты билеген әкімнің, басшының пәрменді әрекетімен тікелей байланысты болған. Осы тұста біз өз қазақ жұртының болашағын, туған халқының тарихтан өшіп кетпеуін тілеген Тәукенің, ел аузында құрметпен әз Тәуке аталған ұлы ханның еңбегін ерекше атап кеткеніміз жөн. Ол хандық құрған (1680–1718) тұстың бас кезінде бір орталыққа бағынған бұрынғы дербес қазақ мемлекетінің тұтастығына сызат түсе бастаған еді. Сырттан теріскей көршісі Ресей патшалығы мен шығысындағы Жоңғария хандығы қорқаулана қоршай түскен болатын. Бірінші Петр тұсында қатты дәуірлеген Ресей оңтүстік пен шығысқа құлашын кең созып, империясын барынша молайтуға жанталаса әрекет жасап жатқан кез еді ол. Дәл осы кезеңде қазақ жұртының іргесінен дамылсыз шаң боратып, шабуылы мен шаңдуылын үдетіп Жоңғар хандығы қатты бел алып тұрған-ды. Ол аздай-ақ Бұқар мен Хиуа хандықтары, төменгі қалмақтар мен башқұрттар “түрт, шайтанды!” қоздырып қойып, саяқ шыққан қазақтың мал мен жанын қылғып жұтып, құнығып алған еді.

Сондықтан да әз Тәуке шығысындағы ойраттардан төнген қауіптің алдын алу үшін батысындағы орыс патшалығымен барлық қарым-қатынасты түзеуге мейлінше күш салған. Сауда-саттық, елші алмастыру, дипломатиялық байланыстарды жандандыруда Тәукенің қызметі өте мол. Және де оның қазақ хандығын бас сауғалаған кіріптар күйде ұсынбай, іргелі ел, темірқазықты мемлекет дәрежесінде қабылдатып, батыс-шығыс көршілерімен иығын теңестіріп, терезесін тең ұстап сөйлеуді дәстүрге айналдырғаны көптеген архивтік құжаттардан белгілі. Болжағыштығы мен көрегендігі қауіп-қатердің алдын алғызып, қазақ жұртына төне бастаған зобалаңның бұлты мен түтінін бұрып жібертіп отырғаны да тарихтан мәлім.

Әз Тәукені сыртқы басқыншылардан да гөрі – әсіресе, ішкі алауыздық қатты қобал­жытқан ғой. Содан да ол осы басараздық, ру таласы, іштей арбасу, аяқтан шалу, шоқ тастап, өрт тұтату, үй арасының шаңын қоюлататын дау-жанжал, ұйқыны алып, шырық бұзатын барымта, сырымталарды азайту, тежеу, өшіру үшін хандықтың ішкі жағдайына ерекше назар аударып, мемлекетінің күш-қуатын арттыруды алдына үлкен мақсат қып қойған-ды. Сол мақсаттың түп қазығы – Ұлы жүзде билік құрған Үйсін Төле бидің, Орта жүзде әділ қазылық жасаған Қаздауысты Қазыбектің, Кіші жүзде әділеттік жүргізген Алшын Әйтеке бидің қатысуымен дүниеге келген “Жеті жарғы” еді. Қазақ даласының ереже-қағидаларының үлгілі нұсқасы, халықтың тәртіп-низамының, салт-дәстүрінің әсем жиынтығы – “Жеті жарғы” қазақ қоғамына біртұтастық беріп, ынтымақтық әкелді. Ауыл-үйдің берекесін қашыратын талас-тартысты азайтып, бірлікке үндеді. Күншілдік, бақталастық, қызғаншақтық сияқты күйдіргі дерттен айықтырып, шаруаға құлшындырып, еңбекке баулып, қарекет-тірлікке икемдеді. Ел басы қосылып, ер қосы көркейіп, ел жасы азамат аталып, ұлдан ұлан өсіп, ұлт қадірленіп, халық өз қасиетін таба бастап еді. Әрине, іргелі елдің ірілігі бірден келе қойған жоқ-ты. Ол екі тізгін, бір шылбырдың қарулы қолға тигендігінің арқасында болған-ды. Ол тізгін – Тәуке хан меңгерген хандық билік еді. Ол тізгін – Тәуке хан маңайына топтасқан үстем тап өктемдігі де еді. Ол тізгін – бүкіл халықтың әдет-ғұрыпты, тәртіп-низамды қамтамасыз ететін һәм қорғайтын бірден-бір дала заң-жосығының жинағы еді. Ол тізгін – елдің елдігін, халықтың бірлігін сақтап, азаттығы мен тәуелсіздігі үшін кеудесін оққа төсеп жанын құрбандыққа шалатын ерлік пен жанкештілікке апаратын, арды шыңдап, намысты қайрайтын Адалдық пен Әділет нұсқалары еді.

Әлбетте “Жеті жарғыдай” заң нормалары тақыр жерден өздігінен туа салмайды. Осы жарғының негізіне Тәуке хан “Қасым ханның қасқа жолы”, “Есім ханның ескі жолы” деп аталатын байырғы қазақ хандарының мемлекетті басқару мен халықты билеудің қалыптасқан жосықтары мен низамдарын алғызған ғой. Ал, сол кезеңнің үш данасы атанған, үш кемеңгері деп танылған, халқының үш көсеміне айналған Төле би, Қазыбек және Әйтекелер сайын сахараның сол замандағы тұрмыс-тіршілігіне, қоғамдық һәм әлеуметтік ортасына икемдей түсіп, сәйкестендіре екшеп, жаңғыртып қайта жасаған ғой. Сондықтан да бұл жарғы “Тәуке хан заңдары” деп те аталады. Сондықтан да бұл жарғы “Төленің жеті жарғысы”, “Қазыбектің жеті жарғысы”, “Әйтекенің жеті жарғысы” деп те аталады. Ендеше, біз енді “Қазыбектің жеті жарғысында” қандай жосындар болған еді дейтін оқырман сұрақтарына қолымыздан келгенше жауап іздеп көрелік.

Қарағанды облысында шығатын “Қарқаралы” журналының бірінші санында: “Көне түрік тілінде “жарғы” деген сөздің “жарлық” деген тұлғада айтылып, қазақ тіліндегі “әмір, билік, заң” деген мағына беретінін, ал бүгінде баршаға жақсы мәлім “Кодекс Куманикусте” “жарғы” сөзі “дау, айтыс, тартыс”, “әмір”, “әдет-ғұрып заңы” ұғымын білдіретінін, оларға жер дауы, құн дауы, барымта, айып-жаза, алым-салық және басқалар енетінін еске алып, бажайлар болсақ, “жеті жарғы” деген сөздің жеті салада, жеті бағыт-бағдарда, жеті бап-пункт байынша сараланған жарлық-әмір, байлам-тоқтам деген ұғым болса керек”. (14-бет). Әдемі айтылған, дәл айқындалған тұжырым. Әдет-ғұрып нормалары елдің жер-суын, қоныс-құдығын бөлуде, малының ен-таңбасын анықтауда, әртүрлі дау-жанжалды шешуде жоба-нұсқаға айналып, құн мен айып төлеудің жайы мен мөлшерін белгілеуді де ретке келтірген еді.

“Қазыбектің жеті жарғысының” өзінен бұрынғы жарлықтардан бір өзгешелігі – қатал кесім, қанды өлімге тыйым салғандығы. Әріден беріге қанды өткел салып, қарғыс зауалындай суық сұсты ажалын сүйреп жеткен “қанға-қан, жанға-жан” дейтін тоқтам-байламды барынша жеңілдетіп, енді құн төлеу сияқты жаза, кесік түрлерін далалық правоға енгізген болатын.

Ел аузындағы аңыздарға сүйеніп, халық­тық дастандарға жүгінсек, онда Қазыбек, Төле, Әйтеке түзген “Жеті жарғының” ұзын-ыр­ғасы төмендегі жосындарды қамтитын болған тәрізді.

Бірінші һәм негізгі сала – жер дауы. Қыс қыстау, жаз жайлау, қоныс, құдық – мал баққан елдің атадан балаға мирас қып қалдыратын еншісі. Өйткені жер – атамекен, кіндікжұрт, отан. Жер – тіршілік етер ортасы, баба моласы, кіндік байлар қасиетті тұрағы. Сондықтан көшпелілер үшін жерден киелі ештеңе жоқ. Жер дауынан қиын дау да жоқ.

Екінші сала – үй ішілік тірліктегі сыйластық, байланыстылық, әке мен бала, ене мен келін арасындағы қарым-қатынас, үлкен мен кіші арасындағы сыпайыгершілік, ата-анаға деген құрмет, жастарды тәрбиелеу, баулу сияқты инабаттылық, имандылық шаралары. Өйткені, “баланы жастан” дейтін қағиданы қатты ұстанған халқымыз ұл-қызын ибалылыққа үйретіп, имандылық қасиетке икемдеп отырған ғой.

Үшінші тармақ ұрлық пен қарлыққа, барымта мен сырымтаға кедергі қойып, бұқараны адалдыққа шақырып, еңбекпен күнелтуге бейімдеген заңдар тізбегін қамтиды. “Арам жемейік, адал өлейік” дейтін пікір сол кезде қалыптасса керек.

Жарғының төртінші бабы ел мен ел, халық пен халық, ру мен ру арасындағы дау-дамайды әділдікпен шешуге арналған. Ынтымақтық тілеген ел дауды білекпен емес білікпен тындыруды көздегені ақиқат. Өйткені, Қазыбек би өмірі – соның ақиқат куәсі. Сондықтан бұл тармақтың қазақ даласы үшін де, қазақ баласы үшін де мәні зор екені даусыз.

Бесінші бунақ-бап ел бірлігін сақтау, отанын қорғау, сыртқы жауға тойтарыс беру, жасақ құру, сардар сайлау, сауын айту тәрізді жаугершілік кезіндегі мемлекеттік ірі оқиғаларды қамтыған ереже-қағидалар шоғырын түзсе керек.

Алтыншы тармақ түгелдей құн дауына бағышталған. “Қанды кек”, “қанды мойын құныкер”, “ежелгі дұшпан”, “ескі жау” ұғымдары қалыптастырған қаталдық пен қатыгездікті жұмсартып, қазақтың онсызда оңай желпілдегіш түндігіне одан сайын жел үрлемей, жаттан емес жақыннан жау тапқызатын қатқылдықты иітуге барын салған үш бидің, соның ішінде Қаздауысты Қазыбектің де мәмілегер даналығы бар бұл тармақта. Өлімді өліммен көбейтпей, ізгілік тілекпен Өмірді арашалаған, Өмірді қорғаған бұл жосынның маңызы да ерекше.

Тағы да дәлелге жүгінейік. Қасым мен Есім хандардың әдет-ғұрып заңдары бойынша кісі өлтірген айыпкердің шаңырағы ортасына түсіріліп, қара орманы бүлдіргісіне дейін түк қалмай түгел таланып, өзі өлім жазасына бұйырылатын болған. Ал, “Жеті жарғыда” бұл даудың жазасы әжептәуір жеңілдене түскен. “Қанға-қан” жойылып, енді құн төленіп, айып кесілетін болған. Және ол айып-жеті айып аталған.

Әз Тәукенің тұсында әдет-ғұрып заңдарын жасап және соны үш жүздегі үш бидің – Төленің, Қазыбектің, Әйтекенің жүзеге асыруымен қазақ хандығы біршама бейбіт өмір сүрген еді.

Бұл кезде ХVIIІ ғасырдың алғашқы ширегінде, Қазыбек Ұлытауды жайлап, осы төңірекке топтасқан Арғындарға ықпал етіп отырған. Шын мәніндегі осынау кемеңгердің Тәуке өлгеннен кейін тақта отырған (1719–1828) Тәукенің ұлы ынжық, дімкәс, әлжуаз Болат ханның нашарлығынан үшке бөлініп кеткен елді ақтабан шұбырындыға ұшыратып, атадан ұлды, анадан қызды айырылтып, қайғылы күйді күңірентіп жеткізген Жоңғар шапқыншылығына қарсы қазақ жұртын қайта көтерудегі еңбегін баса көрсету ләзім. Әсіресе, жиырмасыншы жылдардың орта шенінде Орта жүз бен Кіші жүздің ауылдарын қысы-жазы аралап елді бірлікке, ұлдарын ерлікке, бай-билерін бірауыздылыққа шақырып, азаттық аңсаған халықтың, қонысын жоқтаған босқын жұрттың тәуелсіздігін әперіп, атамекенін құтқаруды үндеп сауын айтқан Қаздауысты Қазыбек бидің ат үстінен түспей, алты малтаны қорек қып, Сарыарқаның сарқыраған суына шомылуға да мұршасы болмай, түнгі шығына омырауын төсеп, күндізгі мұнарына бетін шайып, кең даланың кер бетегесін сырлас етіп алғанын аңыздан да білеміз, құжаттардан да кездестіреміз.

Қаздауысты Қазыбектің елінің еркіндігі, ұлтының тәуелсіздігі, азаматының азаттығы деп жарғақ құлағы жастыққа тимей жылдар бойы түн жортқан жолаушы болып жүріп, 1731 жылы Ресей патшалығының қол астына бодан боп кірген Әбілқайыр хан тіршілігін қолдағанынан да хабардармыз. Ол ол ма, 1741 жылы Орск қамалына барып сенатор Иван Неплюевтің алдында императрица Елизавета Петровнаға ант бермекші болған Орта жүз ханы Әбілмәмбет пен Абылай сұлтанға қатты ықпал етіп, Арғын руының атынан ант беруге қосылатындарын білдіріп хат жазып беріп, өз өкілін жөнелткенін де көне жазбалардан оқығанымызды растаймыз. Сонда қалай? Азаттық аңсаған Қазыбек, халқының еркіндігін көксеп, ұлтының тәуелсіздігін армандаған Қазыбек, кіріптарлықты адам бойындағы ең бір ауыр азап деп сезінген батагөй қария құлдық құрығын, отаршылдық бұғауын, теңсіздік қамытын өз қазағының мойнына өзі салып беруге құлшынған ба дейтін сұр жыландай сумаңдаған сұрақтардың тірілетінін де білем.

Бірақ,сол кезеңнің шындығына сүңгіп шық­қанда ғана, кереғар заманның ақиқатына бойлаған шақта ғана Қазыбек сияқты кемеңгер, сұңғыла әрі алдағысына ой көзін жіті жеткізе алатын данышпан адамның жан дүниесіне енуге болады.

Қаздауысты Қазыбек хандыққа таласқан Әбілхайыр, Барақ, Әбілмәмбет, Батыр сияқты хан, сұлтандардың әрекеті елді іштен іріткенін көрген еді. Ойрат, қалмақ, башқұрт шабуылы аз болғандай ендігі қауіп қара құрттай қаптаған шүршіттен төне бастағанын сезген еді ол. Қазақ халқы тарихтан біржола өшіп, жоғалып, құрып кету қаупі туғанын болжаған дана қарт қайткен күнде де елді сақтап қалудың амалын іздеген еді. Сондағысы – Ресей империясына еріксіз қол қусыру еді. Сондағысы – еркін халықтың тәуелсіздігін құрбандыққа шалу еді. Сондағысы – мойнына отаршылдық қамытын кию еді. Бірақ, азаттық аңсаған халық та, би де сол кезде де демократиялық мұжық Ресейдің де бар екенін ұғынса керек. Ізгілікті де, қайырымдылықты да келешектен күткен Қазыбек сынды халық ұлдары тәуелсіздігін жойса да, үлгілі ұлтын, шұрайлы тілін, озық мәдениетін сақтап қалуға тырысқан еді.

Қаракесек Қазыбек би Арқадағы Орта жүздің ұлы биі боп тұрып Сәмеке хан тұсында да, Әбілмәмбет хан мен Абылай сұлтан тұсында да әділет туын бір жықпай келген ғой. Әрине, сүйегі қара болғанымен ниеті түзу, айбыны асқақ, беделі зор, аузы уәлі, мерейі үстем, алды кең, абыройы артық адамды төре тұқымы онша жаратпайтыны белгілі. Дәлелге құрық созайық.

1741 жылғы жаздағы қазақ пен ойрат арасындағы соғысқа байланысты Қаздауысты Қазыбек Орскідегі ант беру рәсіміне өзі қатынаса алмаса да, Орта жүздің төбе биі ретінде ант берудің қажеттігін түсіндіріп, Әбілмәмбет хан мен Абылай сұлтанға хат жазып беріп, өз өкілін жөнелткенін жоғарыда айтқанбыз. Алайда, сол хат Орынбор экспедициясының (Комиссиясының) бастығы Иван Неплюевке жетпепті. Қазыбектің жіберген адамдарының бір де біреуі Орскіге қарай өтпепті. Дау­-дамайды тезірек бітіруге асыққан кезде биді Әбілмәмбет хан да, Абылай сұлтан да ат сабылтып іздеп келіп, жәрдем сұрап, қол жайып, қолқа салып жатады екен. Сөзімізді тағы да дәләлдеп тұздықтайық. 1734 жылы Сәмеке хан өлген соң, соның орнына Орта жүзге хан сайланған Әбілмәмбет Түркістан шаһарында тұрып жатқан. 1761 жылы аяқ астынан хан ордасының түндігін жел үрлеп, түтінін түзу ұшырмаған бір келеңсіз оқиға туындап қалып еді. Сәмекенің Есім атты баласы осы Түркістан қаласының түстігінде тұрақтап қалып, ата тағынан дәмелі ме, кей-кейде немере ағасына көз алартып қойып, сыныққа сылтау іздеп, сызданып жүреді екен. Іздегенге сұраған дәл сол жылы Әбілмәмбет хан Түркістан жұртшылығына салықты әдеттегіден еселеп көбейтіп салып жібермей ме. Кент тұрғындары ауыр салықты қалай төлерін білмей, азуларын егеп жүргенде, қолтықтарына дым бүріккен Есім сұлтан әлгілерді ханға қарсы айдап салып, Әбілмәмбетті Түркістаннан қуғызып тастайды. Содан Әбілмәмбет хан Арғын ішіндегі Алтай-Қарпықтағы ұлы Әбілфәйіз сұлтан мен Қаракесектегі Қазыбекті сағалап келіп, Арқада қыстап қалады. 1762 жылы көктем туа Әбілмәмбет хан, Абылай сұлтан бастаған Орта жүздің игі жақсылары Қаракесек ұлысына, Қазыбек ауылына түсіп, ұлы бидің қазылығына жүгінеді. Ел қамын өз басынан артық ойлаған, ел бірлігін өмірлік мақсұт тұтқан Қаздауысты Қазыбек Түркістан шаһары мен оның төңірегін Әбілмәмбет хан мен Есім сұлтанға әділдікпен бөліп беріп, қазақ даласында ушыққан үлкен дауды әдемі шешіп, қарсыластарды бітістірген көрінеді.

Әрине, адам болған соң әркімде де пенделік, күйкілік, шаруақор ұсақтық, пайдакүнемдік, іштарлық болуы әбден ықтимал. Бірақ, Қаздауысты Қазыбек би туралы ондаған жылдар бойы тапқан құжаттарымда, кездестірген деректерімде, естіген аңыз-әңгімелерімде ұлы бабамыздың пендешілік күйге құлдырамай, әманда азаматтық, адамдық биік тұғырда тұрғанына көзіміз жетумен келеді. Дәл осындай шынайы адамгершілік, мөлдір тазалық, имандылық қасиет Қазыбек замандастарының көпшілігінің бойынан сирек табылатын.

1741 жылы маусым-шілде айында Жоңғария қолбасшысы Сары-манжы бастаған отыз мың ойрат шерігі Орта жүз иелігіне шабуыл жасап, қазақтың біраз ауылын шауып кеткен еді. (Кейбір оқиғалардың әлдебір мөлшерлі уақытта айналып соғып отыратынына кездейсоқтық демей, мән бере қарайтын болсақ, Ұлы Отан соғысының 1941 жылғы маусым айында басталуында біз әлі айқындай қоймаған сабақтастық болуы әбден мүмкін-ау). Дәл осы жолғы шайқаста жасынан қан майданға түсіп, батырлық дәрежеге дейін көтерілген Абылай сұлтан жекпе-жекте ойрат ханы Қалдан-Цереннің Шарыш атты баласын өлтіреді. Бірақ өзі қолға түсіп қалады. Кей деректер бойынша Жоңғария хонтайшысының: “Баламды өлтірген сұлтанды байлап бермесеңдер, тұқымдарыңды тұздай құртып, үрім-бұтағыңнан түк қалдырмаймын, қазақ!” дейтін әмір-бұйрығымен билер кеңесі Абылайды аңда жүргенде ойраттарға ұстатып жіберіпті-мыс. Бір шындығы: 1741 жылы Абылай сұлтанның Қалдан-Цереннің қолына тұтқын боп түсіп, екі жыл бойы аяқ-қолы кісенделіп, зынданда отыруы.

Қашаннан өз мұңынан ел қамын жоғары қойған, халық мұңын ойлаудан бір жалықпаған Қаздауысты Қазыбек Абылай сұлтанның ерекше алғырлығын, терең айлакерлігін, болжа­ғыш көрегендігін, ұстамды мінезін, етінің ті­рі­лігін, икемді саясаткерлігін, сұлтандар ішінде халық мүддесі, ел бірлігі дейтін қасиетке кө­бірек илігетінін сезіп, қайткен күнде де оны тұтқыннан босатып алуға тырысады. Содан да болар 1742 жылдың ерте көктемінде Қаракесек Қазыбек би өз жүрек әмірімен хонтайшыға екінші рет барған екен (Мүмкін бұл – оның үшінші сапары да болар).

Әрине, Қалдан-Церен атақты қазақ биін қанша сыйлағанымен, кемеңгерлігіне қаншама бас игенімен, қазақ даласының тұтқасы мен қазығына айналып келе жатқан, қазақ мемлекетінің, сұлтан атауы қалмаса да, болашақ ұлы ханы болар Абылайды оп-оңай өңгертіп жібере қоймас та еді. Бір сөзге тоқтап, бір сөзден жеңіліп, бас шұлғып, қол қусырып, ат-шапан айып төлеп қала беретін ауыл-үйдің дауы да емес еді ол. Екі елдің арасындағы тіпті, Ресей, Қытай, Бұқар, Хиуаларды қоссақ, әлденеше елдердің арасындағы шиеленіскен әртүрлі сақтағы мәселелерді қамтыған қиын түйін еді ол. Содан да болар Сары-манжы бастаған қалың қолын тағы да тастүйін етіп дайындап отырған Қалдан-Церен айылын жия қояр ма, ауыздықты шайнап, сыңарезуге басады ғой. Сондағы тілегі: Әбілқайыр, Әбілмәмбет хандар, Батыр, Барақ сұлтандар, Жәнібек бастаған батырлар, барлығы қазақтың он атақты адамы кепілдікке бір-бір баладан шығарып, “ақ үйлі аманат” берсін. Оның үстіне қазақ хандығы Ресей боданынан кетіп, Жоңғария үстемдігіне бас иетін болсын. Осы шарттар орындалар болса, екі елдің арасындағы жаугершілік тоқтатылып, ағайынгершілік жобамен алыс-беріс басталады. Абылай сұлтан да, басқа тұтқындар да өздеріне лайықты сый-сияпатымен еліне қайтады. Ойраттардың иелігіне өткен қазақтардың ежелгі астанасы – Түркістан шаһары және оның төңірегіндегі отыз екі қала қоса қайтарылып, қазақтардың емін-еркін көшіп-қонуына жер бөлінеді тәрізді “жақсылықтардың” төбесін де қылтитып қояды.

Қазыбек әкелген бұл хабар қазақтарға да, орыс патшалығына да онша жайлы тимеген еді. Қазақтар, оның ішінде Орта жүз бен Кіші жүз бұл кезде ресми түрде Ресей қоластында болатын. Хонтайшыға “ақ үйлі аманат” беретін болса, онда Ресей мемлекетінен ат құйрығын үзуі қажет. Өз ішінің алауыздығынан жылына әлденеше рет құбылып отыратын Жоңғария хандығының өзгермелі саясаты қазақ халқы үшін қолайлы болмайтыны аян. Ал тізеге салып отырған ойрат өктемдігіне көнбейін десе дәл сол 1742 жылдың жазында Түркістанның нақ іргесіне төніп келіп тоқтаған қолбасшы Сары-манжының екі түмен қолының ызғарлы сұсын немен қайтарар? Қайтара алар ма?

Ал Ресей империясы қос басты самұрығының шеңгеліне өзі келіп түскен қазақ хандығынан қарап отырып қалай оңайлықпен айрылып қалсын. Өйткені, Петр патшаның сөзімен айтсақ “Қазақ даласы – күн нұрына мейлінше шомылған орталық Азия елдеріне барар жолдың кілті мен қақпасы” емес пе? Ендеше орыстар кілтті өз қолынан беріп, қақпаны өз еркімен сарт жапқызбақ па? Жапқызбайды! Ендеше тездетіп шұғыл әрекетке көшу керек!

Сол-ақ екен Сыртқы істер Коллегиясының жарлығымен Орынбор комиссияның бастығы Иван Неплюев Пенза гарнизонының жаяу әскер полкінің майоры Карл Миллерді Жоңғарияның хонтайшысы Қалдан-Церенге, поручик Гладышевті Әбілқайыр ханға, тілмаш Уразалинді (әлде Оразалинді) Әбілмәмбет ханға жедел жөнелтеді.

Карл Миллер арқылы Орынбор комиссия­сы Қалдан-Цереннен “Қазақтың Орта жүзі мен Кіші жүзі Ресей боданындағы ел” екендігі, “сондықтан бұл елге көз аларта беруін тоқтауды, өйтпеген жағдайда Ресей патшалығымен түс шайысып қаларын, сол себепті тұтқындарды қайтаруды, ең алдымен Абылай сұлтанды босатуды, сонда қазақтар да ойрат тұтқындарды алмастыратынын” нықтап айтып, мықтап талап еткен еді.

Ал Гладышев пен Уразалин қазақ хандарына: “Тырп етуші болмаңдар! Сендер бізге сүйеніңдер. Жоңғар хонтайшысына аманат берем деп ауыздарың қышымасын!” деген зілді жеткізген болатын.

Бірақ, саясат араласқан жерде әртүрлі айла-әрекет қоса жүретіні белгілі ғой. Әбілмәмбет хан мен Барақ сұлтан балаларын Қалдан-Церенге “ақ үйлі аманат” қып беріп, екінші жағынан орыс елшілігінің қатаң талабының әсері де болып, Абылай сұлтан 1743 жылы елге оралған. Түркістан бастаған отыз үш қазақ қаласы қайтарылып берілген. Әбілмәмбет Түркістан шаһарындағы ежелгі хан ордасына көшіп алған. Сарыарқада хан болмаса да, хан билігін жүргізіп Абылай сұлтан дәуірлеген.

Шау тартып қалған Қаздауысты Қазыбек ас беріп, ат шаптырған тойға да қатыспай, қор мен зорды тең тұтар билігін айтқызу үшін іздеп келер қарапайым жан мен қаһарлы хан шыққанша, қазақ жерінің жоңғарлардан біртіндеп босануына қарай алдымен Ұлытауды жайлап, одан соң Есілдің бас жағындағы Ерейментау маңындағы Долбыны мекендеп, кейіннен Семізбұғы тауындағы Теректінің бойында тұрақтап, жүріп жатқан. Әрине, биді біз тыныш ұйқы, уайымсыз күй кеше қойды дей алмаймыз… Ақылы кең, азбайтын аға іздеп сандалған жұртты көріп бір қиналса, тозбайтын ақ кіреуке жаға таппай сенделген шерменділерді кездестіріп және күйзелетін. Наданға сөзін ұққыза алмай, жаманға түскен күйіне опынып, әркімді бір сағалаған есепшіл жылпостардан жаны түңіліп, кей-кейде үйінен ұзап шықпай, ақ ордасында ұзақ жатып қалатын. Бидің сондай бір оңаша күйзелуін, оңаша күңіренуін мен “Елім-ай” романында былай деп көрсетпек болыппын.

“…Дүние – толқын. Лықсып туып, ығысып шегінеді. Адам-лек, ұрпақ-лек ауысып жатады. Сонда дейім-ау, осынау қонақ дәуреннің қас-қағым мәурітінде алысып-жұлысып, жағаласып-жауласып өткенде нені аңсайды, нені көксейді? Ырылдассын, иттесін, арылдасын, қасқырлансын, адамдығы неде? Қасиеті қандай? Қаскөйлегі ме? Ауызданғаны ақ уыз емес пе? Алғашқы естігені ана әлдиі мен бесік жыры ғой. Табалдырық аттасымен-ақ төбеге де жетпей төбелесе жөнелетіні қалай? Белдеуге қыстырған құрық пен құдыққа салған қауғаның кейде қан, кейде зәр ішкізетіні неліктен? Әлде әнімізден айтағымыз көбейіп, еміренуімізден ежіреюіміз асып түсіп жатқанын сезбей ме екенбіз?”

Бәрібір әділдік деп соққан үлкен жүрек, адалдық, туралық деп құлшынған көпшіл кө­ңіл алыстан арамдықтың ызыңы жетсе, зор­лық-зомбылықтың сыбысы естілсе, қылмыс-қастандықтың дүбірі білінсе, биді еріксіз атқа қондырып, Әділет туын жалындатып, жалаулатып әлгілерге қарсы шығаратын.

1748 жылы 24 тамызда Барақ сұлтан Әбілқайыр ханды өлтіріп, ел арасына іріткі салып, қобалжу енгізіп, тұтастыққа сына қаққан кезде дүниенің сөзін емес туралықтың сөзін сөйлеген Қазекең ала болған қисық жұмысты, қырсық жұмысты түзету үшін Барақ сұлтанның жолына жолбарыс боп кесе-көлденең тұра қалыпты. Бұл 1748 жылдың қыркүйек айында болған екен. Істерін істеп, тындырарын тындырып алған Барақ сұлтан Кіші жүз жұртшылығынан, Әбілқайыр балаларынан һәм орыс патшалығының ыңғайынан сескеніп, қол созса Орта жүздің Арғынына арқа сүйемек болып, оң қабақ берілмесе Жоңғария хонтайшысының қолтығына тығылмақшы боп жылжып келе жатқанда менменсінген ерлер мен тәңірімсінген хандарды талай рет алдына қойдай өңгерген Қаздауысты Қазыбек қанды қақпандай сарт етіп қауып түскен ғой.

– Уай, Барақ! Ойланбай жасаған қылмысыңмен Орта жүзді ойсыратып кетер салмақ түсірдің сен. Елдің саулығын қашырып, қаскөйдің жаулығын бастадың сен. Бәрінен де бұрын сен адамзаттың өмірін ұрлап, өлімге орын босаттың. Ханыңды қарадай өлтірсең, халқыңды қынадай қырарсың. Жауыздық қақпасын ашсаң, қанын судай шашарсың. Ал егер еліңді ығыр қылғың келмесе, жүрегіңнің ізгілігі өлмесе, тесікті өзің бітеп, жараны өзің жазып ал. Өлген тірілмейді, өшкен жанбайды. Бірақ өлгеннің ісін жалғастырып, өшкеннің отын тұтатсаң, өмір азбайды, шырақ қайта маздайды. Жайлауымды өрт, жұртымды дерт шалмасын десең, Әбілқайырдың Орынбордағы ұлы Айшуақ сұлтанды ауыстырып, орнына аманатқа өз ұлыңды бер де, қаның мен құныңды кешірсін десең, бола алсаң – Әбілқайырдың орнына өзің хан бол. Әйтпесе дәл қазір тобырыңмен түгел бұрылып, Әбілқайыр ұлдарының алдына барып, кісілігіңді тастап, кісеңді мойныңа сал! Кіріптарланып қол қусыр! Қаныңды шаша ма, құныңды кесе ме, қылмысыңды кеше ме – солар, құныкерлер шешеді. Сен үшін жақыннан жат табар, ағайыннан алашы іздер Орта жүз жоқ! Кісәпірге кешірім етер де Орта жүз жоқ! Кесіміме көнбесең, бүкіл Орта жүз тұрмақ бүтін Найманға да сыймассың. Сыйғызбаспын! Ауып кетем деп дәмеленбе, жоңғарға да өткізбеспін! – деп қатал талап қойыпты.

Әрине, Барақ сұлтан да үнсіз қалмаған ғой.

– Уай, би! Қараны ақтап, ақты қаралағанды қайдан көрдің. Сұңғылаң Әбілқайыр болса, сұмырайың мен бе? Адалың Әбілқайыр болса, арамың мен бе?! Сұғанақ жанды әулие тұтар болсаң, тура би тура жолыңды өзің бітеп көмгенің бе? Айлашыл пысықайды аза тұтсаң, арызымды ұқтырар арыңды таба алармын ба? Жолымды кесіп, қолымды байлап келген Әбілқайырды бір көрмей, оның арамдығына көнбей, сұғанақтығына ермей бұлқынған мені тергей жөнелгенің қалай? Жолымнан қағылып, тонымнан тоналып қала бергенім үшін, баламның маған сыйға жіберген керуенін жолшыбай талап алған Әбілқайырды жазалап, қылмысына лайық шара бергенім үшін айыптымын ба? Сұғанақты сілейтіп, қылмыскерді құлатсам, тәңір бұйрығын орындағаным шығар. Бөлекей-Қоянның шәлтірегі Тоғым-Шығайдың тектісінің алдынан шыға бермесін.

Қазыбек даусын коңыр қаздай қаңқылдатыпты.

– Әруақты қазбалап, көп созбалай берме. Сылтаулатып сытыла алмайсың, бұлталақтап, құтыла алмайсың менен. Қандықол, қара жүрегіңмен қанжар ұшында тұрсың. Қолды жуып, жүректі тазартуды ойламасаң, тағдырыңды сол қанжар шешер. Орта жүздің атынан талша мойныңа қыл арқанды тастадым. Не өліп құтыласың, не жөніңмен жеңіп құтыласың, Барақ!

Барақ сұлтан еріксіз ылдилапты.

– Уай, би! Айттың сен. Көндім кебіңе. Олай болса мені Кіші жүз бен Орта жүздің екі-екіден төрт биі тергеп тексерсін. Ендеше мен де өз шартымды айтып қалайын. Қанына тартпас кесектігімен Алшынның Төртқарасынан Қаратоқа бидің, Қаракесектің Қозанайынан Мәмбет аталықтың, Орта жүздің Бағаналы Найманындағы Өтебайдың есімдері белгілі.

Сен мені осыларға тапсыр. Басымды ала ма, шашымды ала ма – шешсін де кессін! – дейді.

Билердің шешіміне иліктіріп, ел ыңғайына Барақ сұлтанды Қазекең осылай көндірген екен.

Бұл оқиға – ағайын арасында да, көрші елдермен де тату ынтымақта болуды кездеген Қаздауысты Қазыбектің туралығына дәлел. Әсіресе, оның орыс елімен бейбіт қарым-қатынасты орнатуда сіңірген еңбегін ескергеніміз жөн. Сібір генерал-губернаторының міндетін атқарушы генерал-майор фон Фрауендорфтың Сыртқы істер Коллегиясына 1763 жылғы 11 наурызда жолдаған рапортында “Орта жүздің төбе биі Қазыбектің Ресейге жақсы ниетпен қарайтыны” мәлім етілген. Және де осы құжаттан біз 1762 жылдың күзінде Орта жүзге мол сыйлықпен келген Қытай богдыханының елшілерін Қаздауысты Қазыбектің Абылай сұлтанға өткізбегенін де, өзінің Қытай елшілерінің бағалы сыйлықтарын алмастан, талап-тілектерін қабылдамастан кері қайтарып жібергенін де білеміз.

Қазыбектің Бекболат, Қазымбет, Базаркелді, Барқы, Сырымбет атты бес ұлы және Маңқан есімді қызы болғаны белгілі. Осы ұлдарының біріне қызын айттырып алып беріп, Қазекең ұлы замандасы Төле бимен құда болған дейтін де болжам бар.

1764 жылы қысқы соғым кезінде (шамамен желтоқсан ішінде) Семізбұғы тауының етегіндегі Теректі бұлағын қыстап отырған Қаздауысты Қазыбек тоқсан жеті жасында мәңгі көз жұмған екен. Қазекеңнің сүйегін былғарымен қаптатқан баласы Бекболат әкесіне арнап тіккізген киіз үйдің ішіндегі төрт таған тас-сөреде төрт ай сақтап, көктем шыға жолға шығып, Түркістандағы Қожа Ахмет Яссауи сағанасына апарып қойғызыпты. Қазекеңе орнатылған құлпытас әлі күнге дейін тәу етіп келушілердің көз жанарын суырады.

Қазақ елінің әдет-ғұрып заңдарын қалыптастыруға ат салысқан, халқының еркіндігі мен азаттығын ойлап, ұзақ ғұмырын ат үстінде, ел шетінде, жау бетінде өткізген кемеңгер ойшыл, қажымас қайраткер туғанына 350 жыл толған Қаракесек Қазыбек есімі ұлтының есінде мәңгі сақталары аян.

Софы Сматаев

(Суреттер ғаламтордан алынды.)