Арзан күлкіге құмар аудитория қалай қалыптасты?

«Тойдың тамашасын бақпа, тағылымын бақ» деген ел едік. Қазіргі тойымызда тағылым жоқ. Шоумендер есірді. Жұрт та есіргеннің жетегіне еріп, айтқанына көніп тұр. Ойнап, күлемін деп қариялардан – қадір, қыздардан – қылық, жігіттерден – айбат кетті. Салт-дәстүріміз тойхананың босағасынан сығалап қалды. Ұлтымыздың ұлылығын айшықтайтын қасиетті тіліміз дүбәраланды. Тойымыздың сәні де, мәні де жоғалғандай.

Беташар айтылмауға айналды

Осыдан бірер жыл бұрын «беташарды плюспен айтады» деп дүрліккен едік. Бүгінде сол «беташаристермен» де жылап қауышатын күнге жеткендейміз. Қазір кейбір тойда беташар мүлде айтылмайды. «Келіннің беті үйде ашылған шығар?» деп ойлайсыз ғой. Жоқ, үйде де рәсім жасалмаған. Той тізгінін алған шоумен талап етпейді. «Апама жездем сай» дегендей, «Зачем, оның бәрі старое» деп, той иелері де қолды бір-ақ сілтейді екен. Олар осы әрекеті арқылы ұлттың салт-дәстүріне балта шапқанын түсінбейді, ойламайды. Әулеттің балалары да ертең көргенін істейді. «Ұяда не көрсең, ұшқанда соны ілесің». Ескі мен ұлт болмысының өзегіндей дәстүрді ажырата алмайтын ақылдарының таяздығы ма екен? Әлде, жөн сілтейтін қарияның жоқтығы ма екен?

Шоуменге шуылдаған жұрт

Елді күлдіремін деп мейманның ар-намысына тиетін шоумендер көп. Біреудің асқар таудай әкесін басынан сипап, балаша жүгіртіп, отбасының, қонағының алдында әжуа қылады. Сөйтіп, өз тойында өзі күлкі болады. Адамның арықтығын, толықтығын келемеждейді, тағысын тағы…

Келінге ененің аяғын сүйдірді дегенді де естіп жатырмыз. Бұл – қайдан келген дәстүр? Әйелді ана деп, мейірім мен махаббат бұлағы деп қастерлеген, абыройым деп білген қазақ, қызын жат жұртқа аяқ сүйсін деп жібермейтіні белгілі. Ол да бір елдің мәпелегені, гауһар тасы, шолпан жұлдызы.

«Сүрінбе, қызым, құлама, қызым, Күлімде мәңгі, жылама, қызым, Өзіңдей қамқор болады-ау деумен, Тапсырдым сені құдама, қызым» деген ел арасында жақсы таралған ән бар. Сөзіне мән берсеңіз, бұл – әке мен шешенің ұзатылып бара жатқан қызына айтатын жан сөзі. Ішінде «Анаңның қимас жырымен, қызым» және «Әкеңнің қимас жырымен, қызым» деген екі тармақ тұр. Ал, бұл әнді ұзату рәсімін атқаратын жөн білмейтін пысықай топтар қыз балаға айтқызып қойған. Бір сөзбен айтқанда, мұның бәрі – қазақтың тойын заманға сәйкестендіреміз деп тыраштану. Бірақ, «артық қыламыз деп, тыртық қылған» секілдіміз.

Тізе берсеңіз – көп. Әлеуметтік желіге кіре қалсаңыз, тойдағы сұмдықтардан көзіңіз сүрінеді. Таяқтың бір ұшы тойдағы жұртқа да тиеді. Өйткені, «Тұтынушы нені қаласа, өндіруші соны ұсынады» деген сауданың қарапайым заңдылығы бар. Шоумендер той иесі нені талап етсе, соны істейді. Өйткені, халыққа қазір шоу өтіп тұр. Ортаға қиқалаңдап шығып, бұралқы сөзді әсірелейтін шоумен іздейтініміз жасырын емес. Салиқалы басқаратын асабаны ұсынсаңыз, «іш пысады» деп бетін тыржитады. Біз мұндай деңгейге қалай түстік? Өреміз неге төмендеді? Қазіргі аудиториямыз қандай және ол қалай қалыптасты? Және кейінгі тойларды жақтырмау сезімі қайдан бастау алады? Міне, бізді осы сауалдар толғандырады. Шама-шарқымыз жеткенше тарқатып көрелік.

Қарияларымызға осы сұрақты қойып ек, «заманның ағымы сол» деген жауап алдық. Бірақ, заман дегенімізді жасайтын – адамның өзі ғой. Біздіңше, бұл буынның ой, өресін жылдам, әрі арзан ақпарат пен бос күлкі көмген әлеуметтік желідегі сапасыз «контент» жаулаған. Бүгінде адамның айнымас серігі – смартфон. Оған даңғырлаған эстраданы қосыңыз. Бір әнді жаттап үлгермей, келесі күні басқасы шығып жатады. Көбі – той әндері. Сан бар, сапа жоқ. Кітап түгілі ұзын-сонар мәтінді оқығысы жоқ. Ой салатын әнді тыңдағысы жоқ. Біз айтып отырған аудиторияға бәрі күлкілі, жеңіл болғаны – абзал. Ой қуатын уақыт тапшы. Жеңіл дүниеге құмар талғам һәм қалаулары тойда сипат алары сөзсіз. Осылайша, кейінгі толқын қалауын есірген шоуменнен табады. Ал, танымы, өресі, ақылы һәм санасы көркем әдебиетпен, газет, журналмен, қариялардың тағылымды әңгімесімен қалыптасқан XX ғасырдың буынына мұның бәрі ерсі көрінеді. Олардың кезіндегі тойдың төрт құбыласы түгел еді. Талғамдарына сай, жанның тәбетін ашатын. Той – ұлттық салтдәстүріміздің дәріптелетін алаңы еді. «Беташар» да, «Жар-жар» да өз биігінде шырқалатын. Әжелер шашуын шашып, ақсақалдар батасын беретін (бүгінгі қариялардың батасын қарабайыр тілектен ажырата алмайсыз). Асабалар бүгінгідей қарияларды әжуаламақ түгілі, алдынан кесе-көлденең шықпайтын. Поэзия оқылып, классикалық әндер думан көркін қыздыратын. Әдеп сақталатын. Ұлттық ойындар ойнатылатын. Ой түйіні ретінде мынаны айтқымыз келеді: бір-бірінен кезек алған буынның талғамы, дүниетанымы той алаңында тартысқа түсіп жатыр.

Осы тақырып төңірегінде белгілі айтыскер ақын, той саласында көп жылдық тәжірибесі бар Тілеген Әділовтің пікірін білген едік. Оның пікірінше, қазір ата-ананың емес, баланың дегені болады.

– Қазіргі жастар ата-аналары таңдаған асабаны, әншіні менсінбейді. Әке де, шеше де баланың ығына жығылады. Ал, бүгінгі жасқа секіртетін би, есіртетін шоу керек. Кешегі үлкендердің көзін көріп, батасын алған, сөздің парқын түсінетін, салт-дәстүрді бойына сіңірген әке мен шеше өзі жасайтын тойының салиқалы өткенін қалайды, әрине. Әулеті мақталып, абыройы көтеріліп, сол думанда бір марқайғысы келеді. Сол үшін сөздің жөнін білетін жөні түзу асаба іздейді. Бірақ, оған көнетін бала қайда? Әке мен шеше бауыр еті – баласының көңілін қимайды. Сөйтіп, көптен күткен қызықтарына бір есірген шоумен келіп, ойына келгенін істейді. Олар шоумен емес, сайқымазақ. Сайқымазаққа халық күлмей қайтсін. Күлкі кімге ұнамайды? Бірақ, сондай жиындардан қарыны ашып, көңілі түсіп қайтқан қарияларды талай көрдім. Тамашалап отырған мейман келесіде тағы бір сондай тойға тап болады. Шоуменнің жүргізгені көңіліне жағып, өз тойын да бір сайқымазаққа басқартады. Арзан күлкі – тез жайылатын ең уытты вирус. Міне, аудитория осылай қалыптасады, – деді Тілеген Әділов.

«Ебін тап та, жөнге сал»

Заман – түлкідей құбылды. Қазір алып цивилизация мен ұлттық иммунитет күреске түсіп жатыр. Тойымызға қарап, майданның бір шетін беріп қойғанымызды аңдауға болады.

Кінәнің бәрін мына заманға шапандай жауып, тойды былықтырып жүрген шоумендерді ақтаудан аулақпыз. Олар алып цивилизациямен салт-дәстүрді, болмысты сақтап қалу үшін жүріп жатқан майданның сарбаздары екенін түсінуі керек. Көтергендері – нардың жүгі. Білім жиып, ізденіп, тойда отырған халқын тәрбиелесе дейміз.

«Ол – көп, ендеше көпте ақыл жоқ. Ебін тап та, жөнге сал» (Абай Құнанбайұлы).

Халқымыз тойды асқаннан, тасқаннан жасамайды. Шаңырақ көтеріп жатқан жастарға елдің батасы тисін дейді. «Баталы құл – арымас». Қуанышымен көбейсін деп бөліседі. Әуелдегі ниет – осы. Ал, құр бекерге мал шашып, ішіпжеп, сайран салу, көрген-білгеніңнен тағылым алмау – тобырдың ісі. Бір заманда жігіттің ұрыс машығын шыңдайтын көкпар, аударыспақ пен бәйге, теңге алу мен жамбы ату, күрес – ұланасыр тойдың көркі, ажырамас бөлігі еді. Қанына өлең мен әуез сіңген дана ел түскен келінге айтатын өнегесін қарапайым сөзбен емес, беташармен жеткізетін. Ұзатылған қыз да ішіндегі қимастығын тұла бойыңды елжіретер сыңсумен айтқан. Айтыс та қазіргідей зәулім сарайларда емес, тойларда өтетін. Тарихта қалған Біржан мен Сараның, Жамбыл мен Айкүмістің айтысы да әр рудың би, шешені, ақсүйегі, игі жақсысы бас қосқан думанды жиында болған. Мыңды айдаған байлар додада өз ауылының даңқын шығару үшін палуанын, ақынын, бір өзі бір қойды жейтін мешкейін ертіп барған. Ойлап отырсаңыз, қазақтың тойы жай ғана ішіп, жеп, көңіл көтеру емес. Дала философиясы аңқыған ауыз әдебиеті, жауынгерлікті, рухты шыңдайтын ойындары, тұтас бір ғылымға татитын салт-дәстүрі де осы той арқылы сақталып, жаңғырып отырған. «Той – қазақтың қазынасы» деп тегін айтылмаса керек.

Ерік НАРЫН,
Ortalyq.kz