Ай таңбалы АРҒЫМАҚ – өзі

«Ғалым өлеңдері – бүгінгі қазақ лирикасының жаңа беттері.

Бізге керек өлең осы – Бүгінгі Өлең!».

Серік ҚИРАБАЕВ,

академик

Біз қалың оқырманға Алаш жырының Ардакүреңі атанған Ғалым ЖАЙЛЫБАЙДЫ қайталап таныстырғалы отырған жоқпыз. Айтары бар ақынды алқалап қарсы алып, алақайлап оқитын оқырманмен ой бөлісіп, Ғалым ақынның баспадан биыл шығып, Мемлекеттік сыйлыққа ұсынылған «Ай таңбалы Арғымақ» атты жинағына аз-кем шолу жасауды ғана мақсат тұттық. Оның үстіне, Ғалекеңнің өзі де, қуатты поэзиясы да мадақ пікір, марапат сөзге зәру емес. Бетпақдала пұшпағындағы жылқы ауылдан жыр ордасына шауып кірген шағында-ақ мойындалған ақын. «Бетпақдала – таусылмайтын төзімдер» мекеніне «Тұлпарлардың тұяғымен жыр жазып», «Қайыспайтын, майыспайтын сексеуілдің» қызуын қазақ жырына алып келген арда ақынның содан бергі әр қадамы – аға буын мен ойлы оқырман назарында.

Тоқыраған жоқ, түрленді. Сарқылған жоқ, сарқырамаға айналды. Болдырған жоқ, ақпанның ақ боранын соқтырды. «Өрнектеп өлмейтін өлеңмен – Сәуірге сәукеле кигізген» ақын жырлары әлемнің бірнеше тіліне аударылып, алты құрлықты кезіп те кетті. Ғалымның үні ғаламға жетті. Бұл – қазақ жырының мерейі! Осы мерей «Ай таңбалы Арғымақпен» тағы еселеніп отыр. Ал, бірге оқып көрелік…

«Шын мәніндегі сұлу поэзияда өнердің басқа элементтері қойындасып жүреді» деген екен белгілі сыншы, марқұм Сағатхан Әшімбаев. Ғалым ақынның әлемі осы сипатты толық еңсеріп тұр. Абыз даланың мелодиясын меңгеріп алған. Қобыз сарыны да, күй құдіреті де, Арқаның ақ самалы да, жылқы мен ақбөкен тұяғының дүбірі де, жусанның жұпары да – Ғалекең жырында. Жинақтағы әр өлеңі әдемі ырғаққа бой ұрып, оқырманын әсерлі әуенге тартады. Осы орайда, «Ай таңбалы Арғымақты» оқып шыққаныңызда бейне бір ұлт-аспаптар оркестрінің концертін тамашалап шыққандай күй кешетініңізді ескерткім келеді. Ақын шығармашылығы жайлы шынайы пікір айтқан қаламдас ағасы Темірхан Медетбектің «Шынында да, Ғалым Жайлыбай шығармалары – бүгінгі қазақ өлеңіндегі шертпе күй. Егіліп отырып ет-жүрегіңді елжіретіп, шым-шымдап сыр төгіп отырып сүйегіңді үгетін оның жырларындағы баппен қағылып, байыппен шертілетін әуенге құлақ қойсаңыз, олай демеске лажың қалмайды» дегені бар. Қолыңыздағы жинақ та – Темірхан көкем айтқан осы пікірді қуаттай түсетін тұтас бір композиция.

«Бозторғайды іздеу» атты өлеңінде:

Талқаның бітсе жүгіңді кім бар тең бөлер,

Керуеннің басын шайтанның оты арбаса…

Ел ауған кезде қайың сауғанды көрген ел

Сағана боздап сарнаса…

Ғаламаттарын естимін күнде ғаламның,

Ей, менің көшім, қисая тартпай жөнге көш!

Арғымақтарын арбаға жеккен заманның

Таңғы бақтарын бұлбұлдың үні тербемес.

Көгіме менің құдіретті байрақ байласын,

Тірі Рухымды көзімен көрсін, сенбесе.

Бабам болжаған бозторғай құсым қайдасың?!

Сәуірге жетем, тәуір боп кетем, ендеше! – деген шымыр шумақтар бар. Автор қоғамның қотырын қасып, әлеуметтік дерттің шипасын іздейді. Бозторғайдың қанатымен кеткен киені аңсайды. Бірақ, бүгінгі дертті қоғамның жалғандықпен жарқ-жұрқ еткен қызыл-жасыл бояуы жоқ. Сол баяғы ежелгі тұрмыс, ескі жұрт. Керуенің де көнеден көшіп, арғымағың да арғы дәуірден арқырап, бозторғай ұя салмаған сағана да бабамның үні болып боздайды. Дерт қана – біздікі. Шеберлік деп осыны айтса керек-ті…

Автордың «майдан қыл суырғандай» тағы бір шеберлігі бүгінгі қазақ қоғамының мұң-шерін, қаны сорғалаған ақиқатын саясиландырмай, біздің ұлтқа ғана тән этнографиялық бояумен беруінде жатыр. «Аттанға айқай қосып, құрыққа сырық жалғау», жалаң ұран, жалған сезім жоқ. Бәлкім, балалығы далада өтіп, «қалаға келіп қартайған» ақынның талғамы, табиғаты ұлттық рең, қазақы бояуды ғана қалайды-ау. Тың теңеу, әсіресіз әсерлі сурет, мерейіңді қандырар метафора, аса нәзік лирикалық сезім, бәрі тұтасып, ақынның көркемдік көкжиегін ажарландырып, суреткерлік деңгейін арттырып тұр.

Мәселен, «Сүт беріңдер!» деген өлеңінде жылқы ауылда өскен ақын ақбөкеннің лағын қолға үйретіп, ақ ұсынған шақтарын сағынышпен еске ала келіп, адамдар арасындағы мейірімнің аздығын емеурін етіп, замандастарын ізгілікке үндейді:

Көктөбеден көктемді күткенінде ел,

Үзік-үзік үмітін үптедіңдер!

Қазақ та бір – киіктің құралайы,

Жаутаңдатпай жапанда сүт беріңдер!

Шарықтасын, шалқысын көкте құсың,

Өзектіге – бір өлім, өтпелісің…

Сүт беріңдер, тірілер, бір-біріңе –

Еріндерің кезеріп кетпеу үшін.

Ал, біз не істеп жүрміз? Бір-бірімізге сүт беріп, ақ ұсынбақ түгілі, «Батыраштың балтасын қойнымызға жасырып» жүр емеспіз бе?! Ғалым ақын сол астамшылығымызды астармен ғана жеткізіп, қотырымызды қанын көрсетпей ғана қасиды.

…Ғалым ақын өлеңдерін талдаудың бір күрделі тұсы бар. Алты-жеті шумақтан тұратын өлеңнің екі немесе үш шумағын ғана таразыға тартып, тұтас өлеңге қиянат жасап алдым ба деген күмәннің жетегінде отырасың. Ақынға «Айару боп елес берген Айжан қыздың» әсем өрілген бұрымын шорт кесіп алып, оның шашының қоюлығы мен қайраттылығын әлдебіреуге дәлелдегендей болады екенсің. Тұтас өлең шумақтарының бір-бірінен ажырамастай байлануы, ажыраса қуаты мен ажарынан айырылып қалатындай өрілуі ол да – шеберлік, ендеше! Мен бұл пікіріммен «Теңіздің дәмі – тамшыдан» деген халықтық қағиданы жоққа шығарғалы отырған жоқпын. Сөз жоқ, Ғалым аға өлеңдерінің кез-келген шумағын оқи салсаңыз, авторының кім екенін өлеңге ынтық қаймананың қай-қайсысы да дөп басып айта алады. Ғалым Жайлыбай поэзиясы – осынша жоғары халықтық ықыласқа ие болған бірегей әлем. Сонда да, Ғалым ақынның жырларын, жекелеген жырларын ғана емес, қолыңызға түсе қалған жинағын толық оқып шығу алтын уақытыңызды зая кетірмейтінін қайталап ескерткім келеді.

Әсіресе, «Ай таңбалы Арғымақты»!

Тиісінше, Ғалекең жырларын талдаудың кез-келген жағдайда жеңіл тұсы да бар. Жинақты олай-бұлай ақтарып отырмайсыз. Кез-келген бетін ашып, көзіңізге іліккен өлеңін алып талдай бересіз. Осы пікірді ой қазанында пісіріп отырып, сәті түсіп жылдағыдан ірі көмір (сортовой) түскен жылғы шешемнің қуанышы есіме түсе кеткені. «Ту-у-у, жақсы болды ғой. Биылғы көмірдің ірілігі сондай, шетінен алып, пешке көмейлете бересің», – деп қуанатын. Ғалекең өлеңдері де – тура сол сортовой көмір секілді. Оқи бересің, бойыңа жылу дарытып, ойыңа ләззат құяды. Әр өлеңіндегі сұлу сурет, айшықты образ, көшелі көркемдік, сүбелі суреткерлік, «суға сурет салғандай» шеберлік Сізді ұмытылмас әсерге бөлейтіні даусыз. Осы тұрғыдан алғанда, Ғалым ағаны мен жаппай қоғам қара көзілдірік киген аласапыран дәуірдегі оқылатын әдебиеттің өкілі дер едім. Міне, поэзияның құдіреті, ақынның суреткерлігі осы болса керек-ті!

«Ғалым Жайлыбай – көргіш, сезінгіш, ерекше түйсігі бар, айтқыш ақын», – депті жазушы Думан Рамазан ақын шығармашылығын кең талдаған «Ардакүрең» атты мақаласында. Мен толық келісемін.

Қобызым зарын қосса қаз үніне,

Жас жуған жанарымның жазығы не?..

Құс сынды сыңар қанат, тұрам қарап –

Қартайған Қаратаудың әжіміне.

Қобызым күңіренсе таңға асығам,

Асқандай асау толқын арнасынан.

Оқимын өткенімді, кеткенімді –

Қария Қаратаудың таңбасынан. «Таңба. Қаратау» аталатын өлеңіндегі осы шумақтар ақынның жіті жанарын, сезімтал жүрегін дәлелдеп тұр емес пе?! Сіз де барғансыз, біз де барғанбыз – сол Қаратауға. «Қартайған Қаратаудың әжімін» кім көріпті? Ақын көреді, сезеді, түйсінеді. Өйткені, ол – турист емес, ақын!

«Туырлықтары – кенептен, керегелері – темірден» Қытайдың киіз үйлеріне той жасап, ас беріп жүрміз. Мақтаймыз және. Ал, Ғалым ақын:

Киізсіз киіз үй көріп тұрмыз,

Уақыттың өкпек суығы.

Көршіден өнер үйреніп тұрмыз,

Желбауы басқа…

уығы.

Киіз бен ағаш – сүйегі, дені,

Сөзіме кім бар таласар?..

Киіз үй біздің киеміз еді

Қазаққа ғана жарасар.

Жүрегімдегі жосиды ма елік,

Жалт ете қалып жанары.

Қытайдан келген осы үйді көріп,

Көңілім босап барады, – деп налиды. Кімнің санасы сергек?  

…Поэзия – тазалықтан туатын бекзат өнер. Ондағы ырғақ тербелісі, сезім шынайылығы, елге деген махаббат, жерге деген ықылас – ақын жүрегінің лүпілі. Тербеліс демекші, жаратылыстану ғылымдарында (физика мен математикада) дененің тербеліс күйі, тербеліс заңы деген ұғымдар бар еді ғой. Мен айтар едім, Ғалым Жайлыбай жырлары – қазақ жырының тербеліс заңы деп. Әлемнің ұлы физиктері ашқан жаңалық қандай да бір тербелмелі қозғалыстың уақыт пен үдеу шамасы арқылы сипатталатынын айтады. Сондай-ақ, ғалымдар тербелмелі қозғалыс кезінде бұл шамалар нүктеден-нүктеге өткен сайын өзгеріп отыратынын айтады. Тербелмелі қозғалысқа түскен дене белгілі бір шекті мөлшерге дейін үдеумен барып, кері қайтады. Ал, дененің бастапқы нүктеден ең үлкен шамада ауытқуын амплитуда деп атайды екен. Ғалым Жайлыбай жырларындағы кесек ой, көркем болмыстың уақыт өткен сайын құбылып, үдеуі әлі шекті мөлшеріне жете қойған жоқ. Нүктеден-нүктеге дейінгі аралықта сан алуан түрге еніп, өзінің қазағына қайтып келіп, ой салып жатқан маржан жырлары – үнемі үдемелі тербелістегі қозғалыс. Ал, амплитудасы – ауқымды, ырғағы – сұлу. Сонымен қатар, тербелістің еркін және еріксіз деген екі түрі болады. Еркін тербеліс – дененің тепе-теңдік күйінен ауытқып, ішкі күштің әсерімен болатын қозғалыс. Ғалекеңнің еркін тербелісі – махаббат лирикалары. Өмірге, өнерге, сұлулыққа ынттыққан ақын жүрегі «Ай таңбалы Арғымақша» тулап, «Гүл базардағы Гүлжан қызды» іздеп, Балқантаудағы Балқадишаның әніне елітеді. Башқұрттың қызы Лэйлаға жыр арнап, Гүрзінің ақын қызы Маквалаға сыр ашады. «Кеңгірдің кешінде» кербез сұлуға ынтығып, «Тобылдың толқыны» болып тулайды. Ара-тұра «Арыс жағасынданы» тыңдағысы келеді. Бірақ, Ғалым ағаның сезімі қазіргі хит әндердің мәтіндері секілді «Жүрегіңнің есігін қағып тұрмын, аш, аш» емес:

Қайтарып бір шабыт буған шағымды,

Қарындасым, қалықтатшы әніңді.

Ақан сері боп отырмын, Балқанда –

Қадиша қыз!

Балқадиша кәдімгі…

Ғұмыр осы, өзіңменен бір кешем,

Есігіңе қара құлып ілме сен!

Ақан ағам сенер ме еді, кезігіп,

Балқадиша Балқантауда жүр десем, – деп арлы өлең болып өріледі.

Енді Ғалекең жырларындағы еріксіз тербеліс күйіне ойысайық. Ғалам ғалымдары еріксіз тербеліс сыртқы күш әсерінен болатын қозғалыс деп ортақ тұжырым жасаса қазақтың Ғалымы айналадағы айран-асыр дүрбелеңге елеңдеп, Табиғат-Ананың жан-жарасын жырымен емдегісі келеді. Яғни, еріксіз тербеліске түседі. Бірақ, Ғалым Жайлыбай жырларындағы тербеліс тепе-теңдік күйінен ажырау емес, «Ай таңбалы Арғымақтай» билеп басқан сұлу ырғақ! Сүйінсе де – сол ырғақ, күйінсе де – сол ырғақ!

«Сарыарқа. «Протон» құлаған жыл» деген бұрынғы жинағының да салмағын арттырған шерлі өлеңі:

Еспейді самал таңменен

Шалдыққан шартарабымда.

…Жазира Жаңаарқам менен

Қараорман Қарқаралымда.

Мұң емес – мұқалмас қайғы,

Ғасырдың қауіпті өткелі.

Жусаны жұпар шашпайды

Ақбөкен ауып кеткелі, – деп шемен төгеді. Жазу қалай болғанын бағамдай алмаймын, мына өлеңді оқудың өзі ауыр. «Жусаны жұпар шашпай» қалған Ұлы Даланы Ғалекең жыры жусан аңқытып тұр, бәрібір!

Ана бір жылы бар қазақты жылатқан «Жетім құлыны» да осы жинақта әлі шұрқырап жүр.

***

…Аудармаларын айтыңыз. Пушкиннен, Наталья Харлампьевадан, Сергей Мнацаканяннан, Роберт Стивенсоннан, Гийом Аполинерден, Маквала Гонашвилиден, Керим Отаровтан тәржімалаған дүниелерін жинақтың «Жылы жел» бөліміне топтастырған екен. Шынымен-ақ, жып-жылы. Негізгі авторлардың түпнұсқаларын түртіншектеп көрдім. Шынымды айтайын, түпнұсқаны қабылдай алмадым. Мүмкін, өрем жетпеді… Оның үстіне, Саханың қызы Харлампьеваның «Түбім – Түмен Түркіден» атты жыры якут тілінен орыс тіліне аударылғаннан (ауд. Марина Ахмедова-Колюбакина) кейін барып қана біздің тілде сөйлеген. Аралық аудармада ақсап қалды дейін десем, Ғалекең аудармасы тамырлас Саха қызын рухтандырып-ақ тұр.

Мен – түркі әлемінен қалған арман,

Түп тамырым Күлтегін даласында таңбаланған.

Алтын дәуірден көкбөрі болып ұлығам –

Шашы ағарған арналардан, – деп төгілтеді Ғалым аға. Қалай болғанда да, түпнұсқаны түрлендіріп жіберген секілді. Ғалекең тәржімалаған қазақша нұсқасын сіңіріп алғаннан кейін бе, әйтеуір, осы жырдың орысшасын қабылдай алмадым. Өзге аудармаларының да біразын түпнұсқамен салыстырып, салмақтап көрдім.

…Ақыры аударма туралы айтып отырмыз ғой, Сіз Ғалым Жайлыбай жырларының өзге тілдерге көркем күйінде көше қалды дегенге сенесіз бе? Мен сенбеймін. Рас, «Қара орамал» поэма-реквиемінің 16 тілге бірден аударылғаны – қазақ поэзиясы үшін орасан олжа, асқақ абырой. Бірақ, жалпылама мән-мағынасы, идеясы аударылған шығар, көркемдігі аттан ауып қалды ма екен деп күмәнданамын. Мысалы, Ғалекеңнің:

Боз көденің боз беткейде тамыры,

Көзімді ашып, шыр еткенде көрген ем.

Ұзататын жанарымның жарығы –

Көштің соңын кеңістікке көлбеген.

Қысқа болды балалықтың ғұмыры,

Бүр жаратын кеудемдегі бүршік-ән.

Құлағымда – арғымақтың дүбірі,

Қара түнге сіңіп барып тыншыған, – деген екі шумағы («Бесін. Бетпақдала» өлеңі) өзге тілге аударыла ма? Аударылатын шығар, бірақ…

***

Ғалым Жайлыбай – аспан астын жырмен, Алаш рухын ақиқатпен аластаған ақын. Осы жинақтағы «Сұрақ белгісі» поэмасы – осы пікіріме дәлел. Біздің ұлттың ғана емес, бүкіл адамзат баласының ортақ проблемасын батыл көтеріп, алты құрлыққа ортақ шаңырақ көтерген бақандай бақуатты туындысы – осы. Сонау ауыз әдебиетінен бастау алып, жыраулар поэзиясымен афоризмдер Алатауына айналған, Абайдан бастап хатқа түсіп, Мағжан, Қасым, Мұқағали болып жалғасқан рухты қазақ жырының дәстүріне қылаудай қиянат жасамаған эпикалық жанрдағы құдіретті құбылысы да – осы. Құраннан кейінгі құдіретке қол созып, алты құрлық, төрт мұхиттың төрінде алшаң басқан Алаш жырының аршынды һәм жаңа қадамы да – осы поэма!

Мұңайып тұрсам – алыс-жақыннан мұң шақты ел,

Әрі де емес, бері де емес бір сәттер.

Алатын болсаң, нүктесін қойдым жырымның,

Балапандарыма, қанатын қақсын, мұрсат бер! – дейді арлы ақын! Немесе:

Ақ шашты Аналардың пейілін бер,

Кері тартқан кері кетсін кей ілімдер!

Бозторғай қой үстіне жұмыртқалар

Бетіне дүниенің мейірім бер!

Бағыңның сайрап берсе тотылары,

Пендеге басқа байлық не тұрады?!

Жаратқан!

Адамзатта жалғыз тілек –

Тажалдың қайтара көр бетін әрі! – деп, ерекше екпін, терең тебіреніспен жырлайды. Аспан астын ақиқат жырмен аластап, жердің үстін мекендеген жеті миллиард адамға Алладан мейірім сұйрайды ақ тілеулі айбоз ақын!

Ұлт мұратының аяулы арманы, талайлы тағдыры жүк болған «Сұлубайдың әні» мен «Тамакөшкен» дастандарынан да даланы сүйген дана ұл жүрегінің дүрсілі, тарихи сәттердің дүбірі естіледі.

Түйіндей айтқанда, «Ай таңбалы Арғымақ» – бауырынан жарап, бабы келіскен, артық ет, алып-қосары жоқ һас тұлпар.

Арғымағым, арман не, Ай таңбаң бар,

Анық ақын – айтарын айта алғандар.

Ай таңбалы арман да – Ай астында,

Айналайын, меселін қайтармаңдар!

Байғыз бұлбұл болмайды сайрағаннан,

Кешемін деп жүрсің бе қайыра жалған?..

Ақиқатың өлмесе қайда қалған –

Ай таңбалы Арғымақ – Айдай Арман…

Сана құйған саңлағым санаң аруақ,

Бір жыр жазып кетейін саған арнап.

Ай таңбалы Арғымақ Ай астында –

Айдай жүзіп барады ағараңдап…

Мұнда да тағдыр тұр. Ақынның өз тағдыры! Ай таңбалы Арғымақ – өзі! Меселін қайтармаңдар! Ақын өз айтарын айтып, жазарын жазды. Ай таңбалы Арғымақ алтын тұяғының мөрін басты Алаш жырына! Нәрлі өлеңге арлы шешім болсын деп…

Ерсін МҰСАБЕК.