Айдос БӘДЕЛҰЛЫ: «Тәуелсіздік қадірін ұғыну – мемлекет болуда емес, ел болуда!»
Азаттықтың 30-шы жылына табан тіредік. Осынау жылдар аралығында, еліміз түрлі саяси, әлеуметтік, қоғамдық азды-көпті реформаны басынан өткерді. Оның табыстысы да, тиімсізі де болды. Бұл – әлемдік саясатта, қоғамда қалыпты құбылыс. Реформаның бәрі жемісін үйіп-төге бермейді. Бірақ, сөйте тұра бүгін шыққан биігімізден өткенге тас ататын кезіміз де жиілеп тұр. Жасырып, жауып не қылайық. Бұл орайда сан алуан пікір бар. Полемика көп. Жақтаушылар да, даттаушылар да қаққа жарылған. Соның ішінде, ең киеліміз – қанымызда бар тәуелсіздік қадірін ұғындық па? Оны қаншалықты қастерлей алып жүрміз? Мұндайда сол сала мамандарының пікірі – құнды. Саясаттанушы Айдос БӘДЕЛҰЛЫМЕН сұхбатта соған жауап іздедік.
– Айдос мырза, саясаттанушы ретінде өз ойыңызды айтыңызшы, Қазақстан тәуелсіздігінің формуласы неде?
– Саясатта: «Тәуелсіздік – мемлекет болуда емес, ел болуда!» деген сөз бар. Бұл – негізі, талай мемлекеттерді құрып-құлатқан француз сөзі. Біздің елдің Тәуелсіздік формуласы – ол ұлтымыздың пиғыл-ниетінің кеңдігі мен жаужүректілігінде. Ресми түрде егемендік бір күнде берілді. Әйткенмен, ғасырлар бойы қазақ тәуелсіздік үшін өмір сүрген еді. Елдіктің, егемендіктің не екенін біледі. Кең пейілді пиғыл-ниетіне Жаратушымыз жер асты табиғи байлықтарын молынан нәсіп қылса, жаужүректілігімен осыншама жерімізді, байлығымызды қорғап келді. Тіпті, кейде сенеріңді білмей, аңыз сияқты елестеп кетеді. Қазақтың қайтпас батырлығын мойындаған патшалық, кеңестік Ресей жасытып құлдандыру үшін ауық-ауық қысымның небір түрлерін жасап бақты. Оған – империяға оңай бағынбаудағы саяси күрескерлік мысалдары жетерлік.
– Тәуелсіздік десек – Желтоқсан көтерілісі, Желтоқсан десек –Тәуелсіздік ойға оралады. Желтоқсан көтерілісі Тәуелсіздікке балама екенін бәріміз іштей мойындаймыз. Сіздің ішкі ойыңыз не дейді бұл тұрғыда?
– Рас. Иә, Желтоқсан – Тәуелсіздік символына айналып үлгерді. Біріншіден, Желтоқсан көтерілісі егемендікке ұмтылудың керемет үлгісі еді. Сондықтан, оны ұлттық идеологиямыздың бір құралына айналдыру өте маңызды. Сондықтан, ұлттық деңгейде «Желтоқсан көтерілісі» туралы көркем фильм түсірілетін уақыт келді. Фильмдерге ашық деректер енгізуге әлі де «шектеулер» бары сезіліп қалады. Екіншіден, желтоқсанда ресми түрде саяси тәуелсіздікке қол жеткіздік. Тәуелсіздікті тойлаудан гөрі оның «Желтоқсан көтерілісі», тағы басқа да тәуелсіздік тағылымдарын ұрпаққа ұғындыруға басымдық беруіміз – анағұрлым ұтымды.
– Өз алдымызға дербес ел атанғалы отыз жылға жуықтады. Қазақ өзінің мемлекеттілігін әлемге таныта алды ма?
– Әрине, отыз жыл аз уақыт емес. Әлем жұртшылығы қазақтың жеке ел екенін танып үлгерді. Бейбітшілікті сақтаушы, толерантты ұлт екеніне көз жеткізді. Қазақ елінің әл-ауқаты мол екенін білді. Білімді, салауатты азаматтарын әлем мойындауда. Алайда, соны өз елімізде бағалай алмайтын «саяси ағымдар» бар екенін байқап қаламыз. Сол қарнымызды аштырады.
– Қытайдың сонау 70-шы жылдарда экономикалық серпіліс жасап, «Азия жолбарысы» атанғаны мәлім. Біздің ел де «барыстың секірісін жасаймыз» деген батыл жоспар бекітті. Қазақстан «барыстың секірісін» жасады ма?
– Тырысып-ақ келеміз. Бірақ, барыс қадамымен шектеліп қалып отырмыз. Қараңызшы, жалпы ішкі өнім 15 пайыздан аспайды. Мұнай өндірісі әлі қолымызға тимеді. Отандық ауыр өнеркәсіп дайын шетелдік құралдарды құрастырудан аса алмады.
Есесіне, өкінішке орай, отыз жылда жағымсыз жағымыздан «танылып» үлгергенімізді мойындауға тиіспіз. Оны ойласақ, жүрегіміз ауырады. Жемқорлық, парақорлық, халық қазынасын оңды-солды шашудан, «қылмыс әлемі» секілді сиықсыз «атақтардан» алдыңғы орындарды бермей жүрміз.
– Одақ ыдырағанда ең соңғы болып, оның құрамынан Қазақстанның шығуы туралы бүгінге дейін түрлі пікір айтылады. Саясаттану саласының бүге-шігесін зерделеп жүрген ғалымсыз. Сонда бұл жалтақтық па, әлде әліптің артын бағу ма еді? Арада отыз жыл өткенде сабырлы түрде салмақтап, не деуге болады?
– Екеуі де орын алды, әрине. Сол кезде әлі де алып империя атанып, өзін сақтап тұрған, басқа технологиялар да артта қалып жатса да, соғыс техникасында көш бастап тұрған Одақ орталығынан «Күш көрсету, соғыс қаупін төндіруі мүмкін бе?» деген әліптің артын бағу болғаны анық. Ал, жалтақтық таныту жағы да басым көрінеді. Ең алдымен, «еркіндік аламыз» деп кішкентай болса да, үлкен жүрекпен Балтық елдері кетіп жатты. Ағайын-туыстығы жақын украин, белорустар шыға бастады. Бұлай отыра берсек, көсегеміз көгермес деп көршілеріміз де қамданып жатқан жағдай болды ғой.
– Тәуелсіздіктің қадір-қасиетін білеміз бе қазір? «Тәуелсіздік ұғымы арзандап кетті» дегенді естігеніңіз анық…
– Тәуелсіздік ұғымының қадір-қасиетінің артып-кеміп жатқан жағдайы бар. «Егеменді елдегі еркіндігіміз қайда?» деп жатқан бұқара халықтың жанайқайы, мұңы жоқ емес. Немесе, тәуелсіздіктен «бөлек әлемде» өмір сүріп, өсіп келе жатқан жас ұрпақ қалыптасып келеді. Мәселен, ағылшын тіліне «махаббатпен» ана тілін аяққа басқандай, ойларына шет ел әлемін ғана сыйғызатын жастар бар. Олар үшін «туған жер», «елім, жерім» дейтін ұғым жат. Бұлармен ана тілі, руханият, ұлтымыздың қадір-қасиеті туралы 1-2 минут сөйлесе алмаған жағдайды басыңыздан өткізсеңіз, көзіңіз жетеді. Философтарда «басқа адам» деген ұғым бар. Міне, солар «басқа адам». Ал, ол «басқа адам» ұлтын ойлай ма?
Дегенмен, «Еркіндік, бостандық қанымызда бар қасиет» деген кезінде Әлихан Бөкейхан. Егеменді елдің абыройын көтеретіндей саяси элита барынша қоғаммен тығыз, ашық демократиялық байланыс механизмдерін дамытуы керек. Тәуелсіздіктің қадірін ұғындыру саяси элитаның қолында тұр десек, қателеспейміз.
– Азаттық алған жылдардағы Елбасының рөлі қандай Сіздіңше?
– Сөз жоқ, Тұңғыш Президент болған соң ел үшін Елбасының рөлі тарихта үлкен орын алады. Мәселен, ел астанасын орталыққа көшіруінің өзі ғана тарихта қалатын азаттық жылдардағы мәні зор саяси шешім. Жалпы, қай елді алсаңыз да, алғашқы саяси көшбасшыларын үлгі тұтады.
– Тәуелсіздіктің киесін ұғыну үшін қайтпек керек?
– Қазір науқан, іс-шаралармен ғана шектелу әдетке айналып кетті. Жас ұрпақтың санасына енгізудің жаңа жолдарын қарастырып, ұлттық идеологиялық құралға айналдыруға тиіспіз. Мәселен, қазіргі кезде көп қолданысқа ие әлеуметтік желілерді, телеарналарды пайдаланып, ұлтын сүюге шақыратын, тәрбиелейтін дүниелерді әсерлі қылып жеткізу – өте маңызды. Соның бір ғана мысалы, қайталап айтамын, «Желтоқсан көтерілісі» туралы сапалы, әсерлі ел кинотеатрларынан көрсетілетін көркем фильм түсірілуі өте қажет.
– Жалпы, «тарих қайталанады» дегенге көзқарасыңыз қандай?
– Өмір заңдылықтары деген ұғымды алар болсақ, тарих қайталануы сонымен түсіндіріледі. Тарихты жасайтын адамдар өмір заңдылықтарына тәуелді. Қазағым оған бір ауыз сөзбен ғана жауап берген: «Не ексең, соны орасың» деп. Әл-Фараби бабамыз «Адамның бақытқа қол жеткізуі» ұғымын түсіндіргенде, қоғамдағы саяси басшының рөліне баса назар аударады.
– Қазақстанның Тәуелсіздік жылнамасы басқа елдің еркіндік алған жылдардағы жүріп өткен жолына ұқсай ма, әлде өзінше өзгеше ме?
– Азиялық, сондай-ақ діни менталитетке негізделген саяси жүйе, саяси мәдениет туралы сөз қозғасақ біраз Азия мемлекеттеріне ұқсайтынын байқайсыз. Үндістан, Иран, Ирак, Өзбек елі, Тайланд және Малайзия (шынайы ұқсап көрсек). Жекелеп қарасаңыз, тағдыры, тарихы бөлек ұлт болған соң өзіндік ерекшеліктері көрініп тұрады.
– Әңгімеңізге рахмет, Айдос мырза! Тәуелсіздікті тұмардай сақтайтын ұрпақтан үміт үзбейік!
Әңгімелескен Қызғалдақ АЙТЖАН.
