«Құданы Құдай қосады»

«Күйеу жүз жылдық, құда мың жылдық» деп құдасын Құдайындай сыйлаған қазақ жеті атаға дейін қыз алыспайды. Дәстүрді дәріптейтін аталар құда түсіп, құйрық-бауыр желінсе де, некесі қиылмайынша, көп жағдай қыз бен жігіттің отау құрғанын білдірмейді деп кесіп айтатын. Исі мұсылманның шариғат шарты бойынша ардақты елші Мұхаммед пайғамбар (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) бұл жайында өз хадисінде: «Ешбір мұсылман бауыры айттырған қызға сөз салмасын. Тек алғаш айттырған адам ұсынысынан бас тартқан жағдайда немесе өзі рұқсат берген жағдайда ғана сөз салуға болады» деген екен.

Пайғамбарымыз (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) осылайша қызды айттырудың жасырын жасалуын тапсырған. Түсінген адамға оның да өзіндік сыры бар. Егер қыз жақ келісім бермесе, онда жігіт тараптың абыройы төгілгендей болуы мүмкін. Сондықтан, жасырын жасау арқылы ауыл-аймақта өсек жайылуының алдын алған.

«Құдасын Құдайындай сыйлайды» деген сөздің де мәніне үңілейік. Бұл да құда күтудің мұсылмандық әдептерін бабаларымыздың жетік білгендігімен байланысты болып тұр. Екі жастың арқасында танысып, табысып, құда-жекжат болған, алайда, бірін-бірі танымайтын екі елге «құдасын Құдайындай сыйлайтын» атағын халық беріпті. Қонақжай қазақтың үйіне барсаңыз дастарханын жайып, алдымен құдасын төбесіне көтеріп, төр ұсынғанын көргенде, осы сөздің түп-төркінін түсінгендей боласыз.

Көпшілікке «құда түсу» салты мектеп кезден таныс болса керек. Оны қазақ әдебиеті оқулығынан Сұлтанмахмұт Торайғыровтың «Қамар сұлуын» оқығандар жақсы біледі. Сұлу, ақылды, ауқатты байдың қызы Қамарға құда түсушілер көп болады. «Әркімдер құдалықты ойласа да, Қамар қыз қайдан көнсін теңін таппай» дейтін автордың сөзі көп жайды аңғартады.

Қазақ ырым-тиымында да жігіт қалыңдықты туыстық араға жеті ата салып іздестіруі керек екені айтылады. Қаны жақын туыс адамдар үйленсе, біріншіден, «олардан ақыл-есі дұрыс бала тумайды» деп ырымдаған. Сондай-ақ, «ағайын, туысқан арасында жағымсыз қылықтар етек алып, бірлік бұзылады» деседі. Туыстық араға жеті ата толған соң, ежелден жегжат екі ел сүйек жаңғыртып, қайтадан құда болысады. Осы салттан соң «Күйеу жүз жылдық, құда мың жылдық» деген нақыл сөз қалыпты.

Этнограф Болат Бопайұлы ертеде қыз бен жігіт отау құрарда екі жақ түрлі дәстүр өткізгенін айтады. Қыз айттыруға келген жаушының, сырға салынған қыздың өзіндік белгілері болған. Қыз бен жігіт табысқаннан кейін екі жақ та жеңгесі арқылы әке-шешесіне жеткізеді екен.

– Құдалықты ойлаған жігіт жақ жаушы жібереді. Жаушы бір балағын сыртқа шығарып, бір балағын етігінің қонышының ішіне салып, қыз жаққа барады. Жаушы шешен, беделді, білімді, дәстүрді білетін адам болуы керек. Жаушы есіктен кіре берісімен, бәрі балағына қарап-ақ қыздың ата-анасы, туыстары оның құдалық туралы сөйлесуге келгенін бірден аңғарған. Содан жаушы «Сіздерде қыз бар, бізде ұл бар, екі жасты үйлендіруге жаушылыққа келгенмін» деп айтады. Қыз жақ жаушыны күтіп, ақсарбас малын сойып, құдалық күнін бекітеді, – дейді этнограф.

Зерттеушінің сөзіне сүйенсек, жаушыдан кейін жігіт жағы құда түсіп, сөйлесуге барады. Жігіт жағы «құдалық тәтті болсын» деп кәдежолымен түрлі тәтті бауырсақ, құрт-ірімшік апарады. Кейін қызға сырға тағуға барғанда аяқ киім, көйлек, жүзік, білезік, алқа алып барады. Қыздың басына «бергек» дейтін бас киім кигізіп кетеді. Сол бас киімді киіп жүргенде, көрші-қолаң оған құда түсіп қойған екен деп бірден таниды. Кейін қыз ұзатылып, сәукеле киетін кезде, сол бергекті сіңлісіне сыйлап кетеді.

– Жігіт жағынан құдалыққа баратындардың саны жеті адам болуы тиіс. Бірақ, бұл қатып қалған қағида емес. Үйленетін жігіттің әкесі мен шешесі, атасы мен апасы, ағалары, жеңгелері, сондай-ақ тек жағынан жақын немере туыстары да қосылады. Құдалықты бастап баратын беделді, жасы үлкен адамды «бас құда» деп атайды. Жігіт жағынан жолы үлкен құда «бауыздау құда» аталады. Жігіт әкесінің одан кейін жолы үлкен аға-інілері барған болса, ол «омыртқа құда» аталады. Жігіттің нағашылары жағынан келген адамдар «қабырға құда» аталады. Ал жігіт әкесін әдетте «бел құда» деп атайды. Құдаласатын тараптардың әйелдері бір-біріне құдағи, қыздары «құдаша», қыз бен жігіттің інілері қарсы жаққа «құда бала» болады. Құдалыққа бару мәселесін шешу үшін «мәслихат» (кейбір жағдайда «ақыл шай» деп те аталады) шайға шақыру ұйымдастырылады, – дейді Күләш әже.

Қазіргі таңда «бесік құда» болу сирек кездесетіні рас. Себебі, қыз бен жігіт әуелі өздері танысып, үйлену мәселесіне келгенде ғана ата-анасына айтады. – Құдалықтың да бірнеше түрі бар. Мәселен, екі кісінің достықтары артып, туыс болғысы келсе, балалы болмай жатып, құда болысады. Бұл құдалықтың түрі – «бел құда» деп аталады.

Құдалықтың тағы бір түрі – «бесік құда». Екі нәрестені бесікте жатқан кезінен айттырып қояды. Бесікте жатқан қызға сырға салу дәстүрі де бар, – дейді қарағандылық Орынбек ақсақал.

«Құда болғанша тегіңді сұрас, құда болғаннан кейін құл да болса сырлас» деген сөз бар. Екі жастың бақытына жиналған тойларда «Құда құрдасындай, құдағи сырласыңдай» болсын деген тілек те айтылады.

Құдалық біткен соң екі жақ ұзату мен үйлену тойына дайындалады. Сондай-ақ, тойға дайындық ортасында «ұрын бару» дәстүрі өтетінін жігіттер жағы ұмытпағаны жөн.

Аяулым СОВЕТ.