Қауіпсіздіктің мызғымас қалқаны

1936 жылдың шілдесінде Қарағанды қаласы облыс орталығы болып құрылды, ал, 10 қарашада КСРО ішкі істер халық комиссары Н.Ежов Қарағанды облысы бойынша ІІХК басқармасын құру туралы бұйрыққа қол қойды.

Бұған дейін Ақтөбе облыстық басқармасын басқарған капитан А.Адамович бірінші бастық болды. Құжаттарға сәйкес, А.Адамович жеткілікті сауатты және тәжірибелі басшы болған. 1938 жылдың ақпанында денсаулығына байланысты зейнетке шығарылды және Қарағанды қаласынан көшіп кеткен.

Әлеуметтік-демографиялық тұрғыда облыс 1929 жылдан бастап белсенді қалыптаса бастады. Бұл жерге бай шаруалар, 2 022 поляк, 14 800 кәріс, 71 272 неміс жер аударылды.

1931 жылы облыстың аумағында ІІХК Қарағанды түзету еңбек лагері құрылды. Кейін үш ерекше лагерь ұйымдастырылды – Песчаный, Степной және Луговой.

ІІХК Қарағанды облыстық басқармасының қалыптасуы КСРО саяси құрбандарының нағыз қызған кезінде өтті. Себебі, 1938 жылдың соңында сол кездегі ІІХК бастығы Н.Кустовтың бастамасымен облыстық байланыс торабының жұмыскерлеріне қылмыстық іс қозғалып, онда 68 адам қамауға алынды. «Үштіктің» шешімі бойынша Н.Кустовтың төрағалығымен 34 адамды жазаның ауыр түріне тарту туралы үкім шығарылды. Осы жылдары партиялық-кеңестік аппараты, облыстың ірі өнеркәсіптік кәсіпорындары мен құрылыстары басшысыз қалды.

1939 жылдың басында Қарағанды облысында басқарманың жедел-тергеу жұмыстарының жай-күйін зерделейтін Қазақ КСР ІІХК арнайы комиссиясы жұмыс істеді. Тексерістің нәтижелері бойынша, ІІХК әскерлерінің әскери трибуналы Н.Кустовты жазаның ауыр түріне тарту туралы үкім шығарылды.

1939 жылдың желтоқсанынан бастап ІІХК Қарағанды басқармасын – А.Демидов, 1943 жылдың мамырынан бастап 1944 жылдың наурызы аралығында – С.Бойко, 1944 жылдың наурызы- тамызы аралығында – А.Титов, 1944 жылдың қыркүйегінен бастап 1945 жылдың маусымы аралығында А.Латыпов басқарды.

1941 жылы ІІХК басқармасынан Қарағанды облысы бойынша МҚХК дербес басқармасы бөлініп шықты. Балқаш, Жезқазған қалаларында, Тельман ауданында бөлімдер, Осакаров және Қарақаралы аудандарында бөлімше, Самарқанд кенті құрылыс алаңы бойынша жедел топ құрылды (қазіргі Теміртау қаласы).

Сол жылғы 22 маусымда фашистік Германия Кеңес Одағына шабуыл жасады, Ұлы Отан соғысы басталды.

Соғыс жылдарында мемлекеттік қауіпсіздік органдары облыс бойынша фашистік Германия барлауының 10 агентін әшкереледі. Қызыл Армия қашқындарының арасынан бандалық топтардың бірнеше ондығы жойылды.

Қарағанды облысындағы жедел ахуал «КарЛаг» ІІХК түзету еңбек лагерінің, үш ірі Песчанный, Луговой, Степной лагерлерінің барлығымен сипатталды. 1944 жылы неміс және жапон әскери тұтқындарына арналған үш лагерь құрылды (37, 39 және 99). КСРО Кеңесминінің арнайы қаулысымен тыңшылық, диверсия, ұлттық және кеңеске қарсы ұйымдарға қатысқандары үшін сотталғандардың ерекше лагерлерінің сериялары құралды. 1978 жылдың соңына дейін 6 ерекше лагерь ұйымдастырылды. Осылайша, мысалы, Песчаный лагерінде Гестапоның және абвердің агенттері, эсесовтер, литвалық «орман ағайындары», УҰҰ АУП мүшелері, оның ішінде, қауіпсіздіктің бандерлік қызметінің қызметкерлері, РБА офицерлері, полицайлар, бұдан басқа неміс, ағылшын, американдық, түрік және басқа арнайы қызметтерінің офицерлері мен агенттері болды.

КОКП ХХ съезінен кейін 1956 жылы Сталин тұлғасына табыну себілген Песчаный лагерь жойылды, ал қамаудағыларды жеке талқылаусыз лагерьден босатып шығарды және Қарағанды облысынан шығу құқығынсыз қоныстандырды. 1960 жылға қарай барлық лагерьлер жойылды.

Соғыс аяқталғаннан кейін, арнайы мектептерден оқудан өте отырып, қарағандылық чекистердің бірқатарын майдангерлердің үлкен тобы толықтырды. Олардың арасында К.Сүлейменов, К.Айтжанов, Е.Жанпеисов, А.Ровный, Ю.Зверинцев, Ш.Шайтқалиев және көптеген басқа адамдар болды. Жеңіс күнінің 70 жылдығына мен жазған «Жеңімпаздар» кітабында мен ҰҚКД мұрағатынан соғысқа қатысқан 50-ден астам адамды таптым.

1947 жылы капитан И.Пилипенконың басшылық етуімен майдангерлердің арасынан басқарманың 15 қызметкері Украинаның батыс облысына аттандырылды, олар бандерлік астыртын жұмысты жоюға қатысты. 7 332 адамнан тұратын отбасы мүшелері және оған көмектесушілер Қазақстаннан жер аударылды. 1950 жылы жергілікті чекистермен іс қозғалды, ол бойынша УҰҰ (Украина Ұлтшылдарының Ұйымы) қатысушыларының арасынан 44 адам өтті, олар ұлтшылдық қызметтен бас тартпады, Украинадағы банда құрылымдарының әрекеттегі басшыларымен байланыс орнатты.

1944 жылы біздің облысымызға Солтүстік Кавказдан 41 782 шешен және ингуш жер аударылды. 1950 жылы олардың арасында террористік топ анықталды және жойылды, олардан көп жарылғыш заттар алынды.

1954 жылдың наурызында КСРО Министрлер Кеңесі жанында МҚК құрылды.

Сол жылдың тамызында МҚК басқармасы жанында ІІБ қабылданған мұрағаттарды қайта қарау үшін тәжірибелі қызметкерлерінің арасынан жедел топ құралды. Негізсіз жүргізілген істер мен материалдар мұрағаттан алынып тасталды және жойылды.

1954-56 жылдары Қарағанды облысында тың және тыңайған жерлерді игеруге Қытайдан 5 298 реэмигрант келіп жатты. Жедел жұмыс барысында олардың арасынан шетел ұйымдарының зиянкестік қатарларының қатысушылары анықталды.

Өткен ғасырдың 70-80 жылдары МҚК басқаруымен мемлекеттік меншіктің ірі ұрлығы, контрабанданың бірқатары анықталды және жолы кесілді. Осылайша, жергілікті өнеркәсіп жүйесінде әрекет ететін валюташылар мен талан-таражға салушылар тобының «Картель» ісі қозғалды, 29 адам қамауға алынды. Бұл қылмыстық іс сол кезде барлық елді дүрліктірді. «Дельцы» ісі бойынша қылмыстық жауапкершілікке авиажасақ қызметкерлерінің 30 адамы тартылды, олар контрабандамен айналысты.

1989 жылы МҚКБ азаматтардың ұсынылған айыптаулары мен кінәлауларының негізділігі үшін мұрағат істерін зерделейтін комиссия құрылды.

5 436 іс қаралды. 4 325 бойынша оларды қысқарту туралы шешім қабылданды, ал олар бойынша өтетін адамдардың 14 мыңнан астамы ақталып шықты.

Соғыстан кейінгі жылдары Қарағанды облысының қауіпсіздік органын 1946 жылдың наурызынан бастап 1950 жылдың наурызы аралығында – Г.Семкин, 1950 жылдың наурызынан – А.Соловьев, бұдан әрі А.Гончаров басқарды. 1953-1956 жылдары МҚКБ бастығы, генерал-майор А.Арстанбеков болды. Бұдан әрі МҚКБ бастықтары – полковник Е.Шмойлов, полковник В.Забабуров, генерал-майор Н.Разживин, полковник Ж.Шалтақбаев, генерал-майор С.Ғазизов, полковник Ю.Козлов, полковник Е.Куликов, генерал-майор Л.Чечурин, генерал-майор А.Давыдов болған.

Тәуелсіздік жылдарында Ұлттық қауіпсіздік комитеті департаментінің құрылумен, оны генерал-майор Т.Нұрахметов, генерал-майор М.Джандильдинов, генерал-майор Б.Елубаев, генерал-майор К.Абдиказимов, генерал-майор Ш.Отарбаев, полковник С.Бейсеков, полковник Ж.Сайполдаев басқарды.

Қазіргі уақытта Қарағанды облысы бойынша Ұлттық қауіпсіздік комитеті департаментін полковник К.Адамбеков басқарады.

А.ЮШКИН,

Қазақстан Республикасы Ұлттық қауіпсіздік

комитетінің Құрметті

ардагері.