Ақжан Машанов: “Әл – Фараби”

Құрметті оқырман! Елбасы Н.Назарбаевтың «Ұлы Даланың жеті қыры» мақаласында есімдері ерекше аталған халқымыздың дара туған ұлыларын Әл-Фараби бабамыз бастайды. Батыс пен Шығысқа аты мәшһүр екінші Аристотель атанған, ғалымдар атасы Мұхаммед Әбунасыр Әл-Фарабидің тегі қыпшақ, туған жері Отырар (Фараб) екенін әзер дәлелдегенбіз. Даналығы дариядай бабамыз асқан астроном, білгір математик, талантты музыкант, тылсым табиғатты зерттеуші, аты грек ойшылдарымен қатар айтатын философ. Ұлы Даламыздың Ұлы данасын зерттеп, еңбектерін елге жеткізген, сол мақсатпен 1968 жылы араб елдерін аралап, Дамаскідегі зиратын тапқан, сүбелі еңбек жазған өз жерлесіміз Қарқаралының тумасы Ақыжан Машанов. Сіздерге ұсынып отырған үзінділер Ақыжан атамыздың Әл-Фараби туралы зерттеуі. Баяндау машығы, оқырманға жеткізу тілі жеңіл. Автордың терең білімі, энциклопедиялық танымы оқырманын үйіріп әкетеді. Өкініштісі – кітап небары 12.000 тиражбен 1970 жылы данышпан бабамыз Әл-Фарабидің 1100 жылдығына арналып басылыпты. Қолыма кездейсоқ түсті. Бір ауылда пеш аузында тамызыққа айналайын деп керексіз болып жатыр екен. Іліп алып, түптетіп қойған едім. «Керек тастың ауырлығы жоқ» деген осы. Бұрынырақ А.Машановтың 90 жылдық мерейтойына «Әл-Фараби» кітабынан үзінділер бергенбіз. Енді молырақ қамтимыз. Әгәрәки баспалар қайыра басып шығарса, нұр үстіне нұр. Мағауия СЕМБАЙ.

Медресі алдында «Бисмиллаһи ир-рахим. Тұаклат ғали Әллаһи».

«Ә-тұлабуа әл-ғылым мен әл-маһади әли әл-лахад».

«Мен жалда уа жада!»

Медресі қақпасын алғаш рет ашып кіре бергенде жас Абудың құлағына осы сөздер саңқ ете түсті. Оны ертіп келе жатқан ұлы атасы Мұхаммед Тархан: «Аминь-аминь» — деп, қолын жайып бетін сипады. Атасының істегенін Абу да істеп, нәп-нәзік салалы саусақтарын бірге қосып, кіп-кішкентай сүйкімді сүйрік қолдарымен ашаң бетін сипады.

 – Ата, бұл сөйлеп тұрған кім?

– Ол біздің ұлы ұстазымыз, машһұр ғалым, ғұлама Абу Мәлік, балам.

 – Ол не айтты?

– Әрбір істі бастарда жарылқаушы жәрдемші Аллаһу тағаланың ұлы есімін айтады, соған тәуекел етіп сыйынады.

 – Оны түсіндім ғой; онан кейінгі айтқандарын түсінбедім.

– Анадан туып бесікке түскен күннен бастап, көрге кіргеніңше үйрен дейді. Бұл өзі ерте заманнан бері келе жатқан даналық қағида. Мұны ол кісі арабша айтып тұр. Ал біздің түрки-қыпшақ тілінде оны: «ағаш бесіктен жер бесікке жеткенше үйрен» деп келеді. Тегінде қарт ғұлама бір іске жаңадан кіріспек шығар. «Қартайдым деп талабыңды қайтарма деп, өзіне өзі дем беріп отырған түрі бар-ау…» «Жаһад етсең жетерсің» деп отыр ғой. Дуалы ауыз ұстаздың осы сөзі жаңа талаппен келе жатқан саған да бағыштанған. Қол жайып бата істегенім сол ғой. Ал мен ұстаздан рұқсат сұрайын.

Тархан қарт аула ішіндегі хауздың кемеріне баланы отырғызды да, өзі жайлап басып есікке жақындады. Есіктің артынан тағы да дауыс естілді. Ол тыңдап тұра қалды.

«Абжад есебін үйренбегені адамға қандай зор қасірет еді. «Әл-Ғайну басиратұн, уа әл-иаду қасиратұн».

«Тағаллам уа лау білсихр».

«О Аллаһу ағлам биссауаби».

– Хазрет бір үлкен ойда отыр екен, тоса тұрмасақ болмас. – Қарт баланың қасына келіп отырды. Абу атасынан бір нәрсе сұрамақ болған еді, бірақ қарттың өзі де бір ойға кетіп, оң қолының алақанымен маңдайын сипап отыр екен. Басын шайқап:

 «АБЖД»,— деді. «Қөзің көріп дерменде, қолың жетпей шерменде», деген сол-дағы. Шіркін-ау, бейне бір әйнектің ар жағындағы заттай, бейнесін көріп-ақ тұрасың. Ап-айқын, түсінікті дүние сияқты… Ал қолға алып, іске жаратуға мүмкіндігі тағы жоқ: бос елес, Ақжан МАШАНОВ бұлдыр сағым. Бұл не? Сиқыр ма әлде? «Сиқырласаң да білу керек» дейді-ау… Я. «Шындықты білуші Аллаһи» деп тоқтады. Әлбетте, шексіз ғаламның сырын адам қалай біле алсын…

Хазрет отырған үйден бір жас жігіт шықты. Тегінде ол кісінің әрі шәкірті, әрі күтушісі болу керек. Тархан қартты көріп, ол әдеппен тағзым етіп сәлем берді. Қарт одан ұстаздың жайын сұрады. Жігіттің айтуына қарағанда оның ұстазы кейінгі кезде бір түрлі қиялға түсіп, кітапты көп оқитын болған, көп ізденетін болған. Әсіресе, ол «АБЖД» есебін қатты қарастырып жатса керек. Жігіт үйге кіріп, қайта шықты да, отырғандарды шақырды.

– Ассалаумағалайкүм!

– Оғалайкүм о-ас-салам!

Екі қарт қол алысып, кеуделерін қаусырысып, ұзақ сәлемдесіп амандасты; бала есік алдында төмен қарап тұрып қалды.

Екі қарт бірін-бірі ертеден білетін қадірлес, дос адамдар. Тархан қарт өзінің сүйікті немересі кішкене Абунасырды оқуға алып келгенін айтты. Абу Мәлік оған разылық білдіріп, қабыл етті. Балаға батасын беріп, басынан сипады.

– Баламмен бірге оқимыз. Менің өзім де бұрынғы өткен әулие ұстаздардан дәріс (сабақ) алып жатамын. Өз білгенімді, әлбетте, бұл балаға үйретермін. Тек жаһаты болсын деңіз.

Сол түннен бастап Абунасыр медресінің бір адамы болып қалған.

Медресі үйі біріне-бірі жалғас, тіркесе салынған жеті үлкен зал. Оларға құймалас айнала шеңбердей салынған кішкене бөлме құжыралар, олардың жалпы саны екі қанатында он екіден жиырма төрт. Үлкен залдың біреуінде кітапхана, біреуі мәжіліс залы, басқаларында балалар оқиды. Құжыраларда шәкірттер, меймандар жатады, кейбіреулері асхана. Медресінің қарама-қарсы түстік-батыс бетінде мешіт, биік минарет…

Мешіттің шет жағында оңашалау бір кішірек мұнара тағы бар. Оны Басита-Миқиас дейді ғұламалар, ал халық оны Күнбағар дейді. Мұнараның астына дөңгелек айнала дөңес тас төселген, үстіне өртеген қыш кірпіш қалап, оның үстінен тақтайша беттелген мрамор стол орнатқан. Столдың диаметрі 12 құлаш. Төрт қырлы тіп-тік жіңішке бағана — мұнара (гномон) сол столдың ортасына орнатылған. Столдың оңтүстік жақ жартысы кішілеу және жөнді өңделмеген. Ал солтүстік жақтағы жартысы оған керісінше, ұқыпталып өңделіп, бірнеше жерден шеңбер сызықтар және сәуле-радиус сызықтар сызылған. Бағананың көлеңкесі осы бетке түседі. Күн шыққаннан батқанға дейін жылжып отырады. Көлеңкенің ең қысқарған кезі тал түс, сағат он екі. Дәл осы қалпындағы оның бағыты солтүстікті көрсетеді.

Демек, бұл – қаланың уақыт білдіретін күн сағаты, уақытты және бағытты бірдей керсетеді. Күнбағар дегені сол. Әрі сағат, әрі құбланама – компас.

Өзеннен тартылған үлкен арықтың бас жағында су диірмен бар. Бұл араға дейін су құбыр –түтікшелермен келеді. Түтіктер күйдірілген саздан жасалған. Онан шыққан су аулалардағы бау-бақшаларды суландырады. Онымен қатар аулада шығырлы құдықтар да бар. Құдықтардың түбі таспен өріліп шегенделген, ауыз жақтары ағашпен қапталған.

Ауланың ортасында су құбыры – әуіз бар. Ол өзі төрт бұрышты, айналасы екі жүз қадамдай таспен қаланған зор науа.

Мектепте жатып оқушылар, көбінесе, алыстан, қырдан, қыстақтардан келген шәкірттер. Олар – өз ауылдарында едәуір оқып, хат танып келген жастар. Отырардың үлкен медресісіне түсіп, онда атақты ұстаз ғұлама хазреттерден дәріс алу ол кездегі талапты жастардың арманы болатын. Медресідегі оқушылардың көпшілігі қаланың балалары, олар өз үйлерінен келіп оқиды. Оқу алғашқы төрт-бес жылдай, кебінесе түркі-қыпшақ тілінде жүреді. Ілгері қарай барған сайын оған парсы, араб тілдері араласады. Осы үш тіл сол кезде, яғни тоғызыншы ғасырларда, үш кұрлықтың (Азия, Африка, Европа) көптеген мәдени аймақтарына тараған-ды. Шығысы – Қытай, батысы – Пиреней, солтүстігі – Қазақстан жері, оңтүстігі –Мадағаскар – осы төңіректе дүние айналған төрт мұхиттың дересіне қанат жайған осы үш тілді білу қажет. Сауда ма, саясат па, жиһанкез-саяхатшы ма, ғылым қуған дана ма, дін ұстаған сопы ма, соғыс іздеген жауынгер ме, бәрібір осылардың қайсысы болса да сол тілдерді білуі керек. Сол себептен де алғашкы төрт-бес жыл ішінде ұстаздар шығыстың осы үш тілін білдіруге тырысады. Абу Мәлік ұстаз бұл үш тілді бірдей жақсы біледі. Ол кісі өзінің тұрағы – отаны Қыпшақ – Туран елінің адамдарымен өз тілінде сөйлесетін болса, анау Иран елінен келгендермен өз тілінде сөйлесіп отырады. Ал енді онан арғы Бағдад — Мысырдан келгендермен ол кісі таза арабша сөйлеседі. Абунасырдьң бір қызыққаны осы еді. Ұстазы оны бір жыл бойы парсыша сейлейтін жастармен қойып, солармен бірге оқытты. Келесі жылы оны арабша сейлейтіндерге қосты. Сонымен, ол екі-үш жыл ішінде үш тілді де жақсы білді. Мұндағы бір жеңілдік – бұл үш тілдің бәріне бірдей қолданылатын бір ғана араб әрпі.

АБЖД. Тіл таңу пәндерімен қатар жүргізілетін сабақтардың бірі есеп ғылымы-ды. Мұндағы бір өзгешелік әдіс — есеп пен тілдің біріне бірі байланысты жүргізілуі еді. Ол байланыстың негізі – әрбір әріпті, дыбысты бір санға, бір цифрға арнау. Басқаша айтқанда әрбір санды бір әріппен белгілейді. Мысалы: а — бір, б — екі, ж — үш, д — төрт. Осы айтылған ретпен осы төрт әріпті абжд болады, бұл өзі бір, екі, үш, төрт (1, 2, 3, 4) деген сөз — сан. АБЖД есебі дегені осы.

АБЖД (оқылған — айтылғанда «абжд» болып айтылады) есебінде қолданылатын түгел арабша әріптер. Бірақ арабша алфавит пен абжд есебінде келетін әріптердің реті басқаша. Басқаша айтқанда, арабша әріптердің екі түрлі реті (екі алфавиты) бар. Оның, бірі жай хатқа, сөзге қолданылады да, екіншісі есепке қолданылады. Бұл тәртіп қалай шыққан? Қашан шыққан? Не үшін шыққан?

Бұл сұрақтарға бірнеше түрлі жауаптар бар. Ол жауаптардың біреулері екі түрлі алфавит болған; оның бірі (ескісі — абжд алфавиты) арғы кездегі, араб-еврей елдері бөлінбей тұрғандағы көне замандағы, барлық Семит тұқымдас елдерге ортақ алфавит деседі. Оны финикия алфавиты деп атайды. Финикия атты мемлекет ерте заманда Жерорта теңізінің шығыс жағасында Ливан жерін мекендеген. Олардан қалған алфавиттың ыдысқа жазылған таңбалары Ливан жағасына жақын жердегі Кипр аралынан табылған. Ғалымдардың, зерттеуі бойынша бұл ыдыстың жасалғанына кемінде 3000 жыл. Ливанның өзінен тас қабырға жазылған түрі табылған.

Әрине, ондай алфавит сол жазылудан талай заман бұрын шыққан нәрсе екені айқын. Сонымен қатар осы алфавитты алғашқы жасаушы сол финикия халқы ма? Жоқ, олардың өздері мұны өзіне көршілес, сауда саттығы аралас Бабл (Вавилон), Мысыр (Египет) сияқты елдерден алып жүр ме? Бұл әрине әлі белгісіз, жұмбақ жай. Қалай болған күнде де алфавит тарихы өте бір қызықты ғылым.

Әзірше біз осы финикия алфавиты аталатын ескі абжд алфавиты мен арабтың қазіргі қолданып жүрген «жаңа алфавитын» салыстырып қарайық. Араб алфавитын біз жаңа деп тырнақшаға алып отырған себебіміз, әрине, ол да ескі алфавит, оның да шыққанына кемінде екі мың жыл болған шығар. Бірақ ол анау финикия алфавитына қарағанда жаңа больп саналады. Енді осы ескі алфавиттың нұсқасымен танысайық. Финикия алфавиты көбінесе дауыссыз 22 дыбыстан әріптен тұрады. Арабша алфавит 28 әріптен тұрады.

Ескі алфавитты есте сақтаудың ежелден келе жатқан оңай тәсілі бар. Ол – абжд ғыльмы, ол — абжд есебі. Ол әдіс алфавитта қатарынан тұрған үш немесе төрт қарыпты бір сөз түрінде жазып алып, соны оқып жаттау. Ал кейіннен қосылған алты қарыпты үшүштен екі сөзге кұрап артынан қосу. Осы есеппен алғанда 28 әріп 8 сөзге жіктеледі. Сонымен, абжд кестесі мынау:

 абжд, һуз, хти, клмн, сғфс, қршт, схз, ззғ.

Басқаша айтқанда, осы жазу реті ескі финикия алфавиты. – Арабша алфавит реті мынау:

а, б, т, с, ж, х, х, д, з, р, з, с, ш, с, д, т, з, ғ, ғ, ф, қ, к, л, м, н, һ, о, и.

Кейінгі алфавит кәдімгі әліппе ретінде қолданылады. Ал алғашқы (ескі) алфавит цифр — сан ретінде қолданылады. Мәселенің, негізі осы. Алғашқы он әріп бірден онға дейінгі сан, онан әрі қарай оннан, онан кейін жүзден қосылып отырады. Мысалы оныншы әріп И он болса, келесі он бірінші К әрпі жиырмаға есептеледі. Он тоғызыншы әріп Қ – жүз, онан кейінгі Р – екі жүз.

Осы есеп бойынша «Фараби» деген сөзді 294 деп жазуға болады.

Үй іші ала көлеңке бола бастады. Сәкі үстінде тұрған жез шамдалдағы май шамды жақты да шәкірт үйіне қайтуға рұқсат сұрады. Екі қолын кеудесіне қусырып, басын төмен иіп тағзыммен тұр.

 – Сен сәл тұра тұршы,— деп қарт өзінің қабырғада қалаулы тұрған кітаптарын ақтара бастады. Бір мезгілде бір кішкене жұқа кітапты тауып алды.

 – Қашан жазылғанын, кім жазғанын мен білмеймін, бұл бір көне заман кітабы. «АБЖД тафсыры» аталады. Басқаша айтқанда АБЖД түсінігі деген сөз. Осыны бір оқып көрші.

Сырты жұқа жарғақ былғарымен қапталған кара кітапшаны шәкірт қолына алғанда оның қуанышы қойнына сыймай тұр.

–Келесіде сабақ осы болады. Сәрсенбінің сәті ғой, күн орайы осылай болатын шығар,— деді ұстаз.

(«Әл-Фараби». Алматы.

«Жазушы» баспасы. 1970. 8-12-беттер).

(Жалғасы бар).